İbni Teymiyye büyük bir âlimdir.İlmi, dindarlığı, keskin zekâsı, kuvvetli hâfızası, sivri dili, inatçılığı ve doğru bildiğinden şaşmaması ile tanınmıştır. Şiîlere, Hıristiyanlara ve Yunan felsefecilerine yazdığı reddiyeler çok kıymetlidir. İbni Teymiyye önceleri Hanbelî mezhebinde iken, sonraları müstakil hareket etmeye başladı. Mesâisini selef itikadının ihyâ iddiasına hasr etti. Bu arada kendisinden önce gelenlere, bu arada Sahâbe’ye de aşırı tenkidlerde bulundu. Bazı cahil tarikatçıların aşırı hareketlerini bahane ederek, istigâse, tevessül, şefaat, kabir ziyareti gibi hususlara muhalefetiyle öne çıktı. “Ancak üç mescide ziyâret için gidilir” hadîs-i şerîfini, “Ancak üç mescid ziyâret edilir” şekline çevirerek, Hazret-i Peygamber’in kabrini ziyaret için bile gitmek günah olur dedi. Kabir ziyaretine cevaz veren ve tasavvufu, kerâmeti câiz gören sözleri varsa da, tevessül, istigase, kabirlere adak yapmak, kabirlerde dua edip şefaat dilemek gibi hususlara muhalefeti hep sürdü. Giderek tasavvufun Hind felsefesinden etkilenmiş bir bid’at olduğunu iddia etti. Sadreddin Konevî ve Muhyiddin Arabî’yi ağır şekilde tenkid etti. Şart-ı vâkıfın muteber tutulmaması, bir defada verilen üç talâkın bir talâk sayılması, yemine bağlanan talâkın vâki olmayıp keffâretle iktifâ edileceği, hayızlı kadına verilen talâkın vâki olmayacağı gibi fıkhî konularda da Selef ulemâsının icma’larına uymayan, şâz (marjinal) görüşler ileri sürdü. Bu sebeple yalnız tasavvuf ehlinin değil, zâhir âlimlerinin de nefretini çekti.

Memlûk Sultanı’nı Müslüman İlhanlılarla harbe teşvik etti. Bu sebeple modernistler tarafından “İslâm ülkelerini Tatar istilâlarından koruyanların ön safında çalışan manevî önder İmam İbni Teymiyye” olarak lanse edilir. Halbuki İbni Teymiyye, iki İslâm askerinin harb etmesini kızıştırmış, kardeş kanı dökülmesine, binlerce müslümanın ölmesine sebep olmuştur.  Ehl-i sünnet âlimlerinin yaptığı gibi, bu iki İslâm hükümdarına nasihatlar verip, din kardeşi olduklarını söyleyip, “Kardeşlerinizin arasını bulunuz!” meâlindeki âyet-i kerîmeye uysaydı, zaten iyi niyetli olan Gazan Han ile Sultan Nâsır birleşerek, yardımlaşır; büyük bir imparatorluğun meydana gelmesine sebep olabilirdi.

Akideye dair yazdığı Fetâve’l-Hameviyyeti’l-Kübrâ ve El-Vâsıta diye de bilinen el-Akîdetü'l-Vâsıtıye adlı eserlerinde teşbih ve tecsime kayan (Allahü teâlânın cisim olduğu ve insana benzediği yolunda) fikirler ileri sürdü. Bunun üzerine vaaz ve fetvâ vermesi yasaklandı. 705 (1306) tarihinde Kâhire’de Kâdiyülkudât Zeynüddin Mâlikî riyasetinde toplanan âlimler huzurunda muhakeme olundu. Kâhire ve İskenderiye’de ikamete tâbi tutuldu. Sonra Şam’a döndü. Selef-i sâlihînin icma’ına uymayan sözleri sebebiyle fitneye sebep olunca sultan fetvâ ve vaaz vermesini yasakladı. Dinlemeyince Şam Kalesi’ne kapatıldı. 728 (1328) tarihinde burada vefat etti.

İbn Teymiyye üçyüz civarında kitap yazmıştır. es-Siyasetu'ş-Şer'iyye kitabı, İslâm amme hukukuna dair mühim ve kıymetli bir eserdir. Fetvâları, halen Suudî Arabistan’daki mahkemelerin mürâcaat kitabıdır. Hanbelî âlimlerinden İbni Teymiyye adıyla meşhur Fahrüddîn Muhammed bin Ebi’l-Kâsım başkadır. Bu da Harranlı olup, 621 senesinde 79 yaşında vefat etmiştir. Tefsîri ve Hanbelî fıkhına dair eserleri vardır. İkisi karıştırılır.

İbni Teymiyye’nin çok sayıda talebesinden İbnü’l-Kayyım dışında hiç biri hocası kadar aşırı gitmemiş ve Ehl-i sünnet dairesinden çıkmamıştır.

Başta Izz bin Cema’a, Ebu’l-Hasen Sübkî, İbn Hacer Askalânî, İmam Süyûtî, İmam Şa’rânî, İbn Hacer Mekkî, Ahmed Sâvî, Abdülhay Lüknevî, Yusuf Nebhânî, Habîbü’l-Hak Permûlî olmak üzere pek çok mühim âlimler, İbni Teymiyye ve nev’i şahsına mahsus fikirlerine reddiye yazmıştır.

İbni Teymiyye mağrur, münazaralarda ise üslubunu ayarlayamayan bir kimse idi. Nahv âlimlerinden Ebû Hayyân, 700 senesinde Kâhire’ye geldiğince, İbni Teymiyye buna “Nahv âlimi dediğimiz Sibeveyh de kim oluyor. Kitâbında tam seksen yanlış var ki, sen onları anlayamazsın” demişti. Ebû Hayyân, el-Bahr adlı tefsirinde ve Nehr ismindeki muhtasarında ilim adamına yakışmıyan sözleri karşısında, ondan uzak kalmayı uygun gördüğünü söyleyerek İbni Teymiyye’yi ayıplamıştır. İbni Hacer Askalânî, Dürerü’l-Kâmine kitabında, İbni Teymiyye’nin önde gelen talebesi Zehebî’nin “İbni Teymiyye, ilim üzerinde konuşurken hiddetlenir; karşısındakini mağlup etmeye çalışır, herkesi gücendirirdi” sözünü naklediyor. İmam Süyûtî, Kam’ul-Mu’ârıd isimli eserinde, “İbni Teymiyye, kibirli idi. Kendini beğenirdi. Herkesten üstün görünmek, karşısındakini küçümsemek, büyüklerle alay etmek âdeti idi” diyor. Şam ulemâsından Muhammed Ali Bey, Hıttatü’ş-Şam kitabında diyor ki, “İbni Teymiyye’nin hedefi, Luther adındaki papazın hedefine benzer. Fakat Hıristiyanlığın müceddidi muvaffak oldu. İslâm müceddidi olamadı.”

Netice itibariyle İbni Teymiyye, zekâsı, ilmi, ibâdeti bir yana, cerbezesi ve gururu ile öne çıkmış; selef-i sâlihînin icmasından ayrılmış; İslâm tarihinde onulmaz yaralar açmış büyük bir âlimdir. Bir tarafta modernistlerin, bir tarafta Vehhabîlerin önderi olmak itibariyle ifrat ve tefrit arasında kalmış enteresan bir şahsiyettir.

İbni Teymiyye’nin her söylediği de yanlış değildir. Doğru söylediği ve sonra gelen Ehli sünnet âlimlerinin kaynak aldığı sözleri ve kitapları da vardır. Bir kimsenin İbni Teymiyye'den istifade etmesi, onun kitaplarına referans vermesi, İbni Teymiyye’nin hatalarını da benimsediği mânâsına gelmez. Mesela Ehli sünnetin çok kıymet verdiği İbni Âbidin hazretleri bile İbni Teymiyye'den nakiller yapıyor ve büyük âlim olduğunu söylüyor.

İbni Teymiyyeci diye bir tabir veya fırka yoktur. Ancak XVIII. asırda Arabistan’ın doğusundaki Necd havâlisinde ortaya çıkan ve zamanla bütün Arabistan’a hâkim olan Vehhâbîlik, İbni Teymiyye’nin görüşlerine dayandığı iddiasındadır. Maamafih Vehhâbîlik, İbni Teymiyye’nin fikirlerinden çok daha aşırı bir yol tutmuştur. İbni Teymiyye ve fikirleri, unutulmaya yüz tutmuşken, modernistlerin biricik referansı olarak canlandırılmış olup abartılarak hayatiyetini muhafaza etmektedir. Vehhâbîliğin kurucusu 1206/1792 yılında vefat eden Muhammed bin Abdülvehhabdır. Mezhebinin esasları İbni Teymiyye’ye uzanır. Muhammed bin Abdülvehhab, İbni Teymiyye ve en önde gelen talebesi İbni Kayyım’ın görüşlerini iyice incelemiş ve bunlara taassupla bağlanmıştı. İslâmiyeti, ilk zamanlarındaki saflığına döndürme iddiasıyla ortaya atıldı. Kabir ziyaretini, türbe yapılmasını, tevessülü, tasavvufu, câmilerde minber ve minâreyi, namazlardan sonra tesbih kullanılmasını câiz görmüyordu. Mezheb, sahâbeye bakış açısı bakımından Hâricîlik, Allah’ın cisim olduğu hususunda Mücessime ve nassların zâhirî mânâlarına bakıp mecaza gitmemek hususunda da Zâhiriye mezhebinin tesirlerini taşıyordu. Ehl-i sünnetin Mâtüridî ve bilhassa Eş’arî mezhebini reddederek, kendilerine selef-i sâlihîni hatırlatacak şekilde, Selefiyye adını vermişlerdir. Halbuki inanç ve amelleri selef-i sâlihîne benzememektedir. Vehhâbîliğin esasları, İbni Teymiyye’nin görüşlerinden daha şiddetlidir. Öyle ki, İbn Teymiyye’nin câiz değil dediğine, Vehhâbîler küfr demiştir. Ayrıca İslâmiyeti aslına döndürme etme pozu takınan bazı modernistler de İbni Teymiyye’yi hak ettiğinden yukarıda tutmakta ve onun sözlerini referans almaktadır. Günümüzde radikal islamcı denilen ve tedhiş faaliyetleri ile gayrıislamî rejimleri devirme iddiasındaki gruplar da İbni Teymiyye’yi zamanının Müslüman hükümetine karşı tavırları sebebiyle kahraman bir manevî lider olarak görmektedir. Halbuki Ehli Sünnet itikadı ne vaziyette olursa olsun hükümete karşı gelmeyi yasaklamaktadır.

İkisi arasında tezat yoktur. Eflâtun (Platon), Sokrates’in talebesidir. Sokrates aklı ile bir yaratıcının varlığını bulmuş ise de, madde ve ruha kadim diyerek sıfatlarında yanılmıştır. Bu ise bugün için sahih bir iman sayılamaz. Eflâtun felsefesi, her şeyi üçe böler. Meselâ edep, üç his kuvvetine dayanır: Ahlâk, akıl ve tabiat. Tabiat da, bitki, hayvan ve insan olarak üçe ayrılır. Eflâtun, esasta dünyayı yaratan kudretin tek olduğunu düşünmekle beraber, onun iki yardımcısı daha olabileceğini ileri sürmüştür. Bu da, teslîs (=üçlü tanrı) fikrinin doğmasına sebep olmuştur. Asırlar sonra Hıristiyan ilahiyatını tanzim edenler, yetiştikleri Eflâtuncu felsefe ekolünün tesiriyle, teslîs fikrini kabul etmiştir. Her ikisi de kendilerine bir peygamber tebliği kendisine ulaşmamışsa, ehl-i fetret hükmündedir. Nitekim İmam Rabbânî hazretleri, I. cild 259. Mektubunda bunu açıkça bildiriyor. Peygamber tebliği kendisine ulaşanların, Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi felsefelerin inancını benimsemeleri, küfre sebep olur. İmam Gazalî gibi âlimler, felsefecileri reddederken, bunların imanî vaziyetlerinden ziyade, bunlar gibi inanmanın bugün için imansızlık olduğu hususu üzerinde durmuştur.

Sokrates aklı ile bir yaratıcının varlığını bulmuş ise de, ancak madde ve ruha kadim bilerek sıfatlarında yanılmıştır. Bu ise bugün için sahih bir iman sayılamaz. Sokrates'in tevhid inancına sahip olduğu eserlerinden anlaşılmaktadır. Zaten bu sebeple muhakeme edilip mahkûm olmuştur. Meşhur müdafaanâmesi Türkçe’ye de tercüme olunmuştur. Talebesi Eflatun ve onun talebesi Aristo da böyledir. Her üçü de kendilerine bir peygamber tebliği kendisine ulaşmamışsa, ehl-i fetret hükmündedir. Peygamber tebliği kendisine ulaşanların, Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi felsefelerin inancını benimsemeleri, küfre sebep olur. Nitekim İmam Rabbânî hazretleri, I. cild 259. mektubunda diyor ki: “Ebû Mensur Mâtüridî ve yetiştirdiği büyükler, acaba neden Allahü teâlânın varlığını ve birliğini aklın yalnız başına bulabileceğini söylediler? Dağda, çölde yetişip de putlara tapanların, peygamberlerden haberi olmasa bile Cehenneme gideceklerini söylediler. Akılları ile bulmaları lâzım idi, dediler. Biz böyle anlamıyoruz. Bunların kendilerine, hakikat duyurulmadıkça, kâfir olmayacaklarını söylüyoruz. Bu haber de, peygamberler ile gönderilmektedir. Evet, Allahü teâlâ, aklı, doğru yolu bulmak için yaratmış ise de, yalnız başına bulamaz. Akla, o yol haber verilmedikçe, şiddetli azap yapılmaz.” Bir söz veya inanışın küfr olması ile buna inanan kimsenin küfre düşmesi, farklı zamanlarda farklı hükümlere tâbidir.

Son devir İslâm hukukçuları arasında en çok eser verenlerden birisidir. Tefsir sahasında da mahirdir. Kırmızı fesi, başından hiç çıkarmadığı beyaz sarığı ve cüppesiyle klasik Osmanlı ulemâsı tipinde ve zihniyetindedir. Mezheplere bağlı, muhafazakâr bir âlimdir. Modernistlere amansız muhalefeti ile tanınmıştır. Müslüman kadının gayrımüslim erkekle evlenebilmesi gibi İslâm fıkıh geleneğine uymayan fikirlere karşı çıkar ve reddiyeler yazar. Çok zor şartlar altında bile bu mücadeleden hiç taviz vermeyen şahsiyetiyle tanınmıştır. Öyle ki zamanımızda Ehl-i sünnet fıkhı çerçevesinde mücadele veren ender şahsiyetlerdendir. Kendisini mezhepsizlik, hele modernistlikle itham edenlerin, eserleri ve şahsiyetinden hiç haberdar olmadığı anlaşılmaktadır. Hele Zuhaylî’nin kadınlara aybaşı iken yaklaşmanın büyük günah olduğunu inkâr ettiğine dair ithama hayret edilir. Zira kitabın kerahiyat bahsinde “Kadına aybaşı iken yaklaşmak ittifakla haramdır. İnkârı küfrdür” demektedir. Kur’an-ı kerim “İyi bilmediğinin ardına düşme” ve “Zan, hakikat değildir” buyururken, şahsiyetler hakkında sahih bir malumata sahip olmadan hüküm vermek vebal değil midir?

Türkiye'de daha çok el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu’nun tercümesi olan İslâm Fıkhı Ansiklopedisi adlı çalışmasıyla tanınmaktadır. Vaktiyle Mısır’da hazırlanan el-Fıkhu ale’l-Mezâhibi’l-Erbaa kitabına benzer. Mezheblerin kavilleri sistematik bir şekilde yazılmış; her birinin dayandığı deliller verilerek fıkıhla meşgul olanlara yol gösterilmiş; bu vesileyle mezheblere dayalı fıkhı reddeden modernistlere de bir bakıma cevap verilmiştir.

Kitabın mukaddimesinde cemiyeti içinde bulunduğu uçurumdan kurtarmak için ıslah hareketine ihtiyaç vardır. Bu da İslâm fıkhıdır diyor. Kasdettiği ıslahın reform olmadığı ortadadır. Zuhaylî, taassuba varmamak kaydıyla mezheblere bağlı fıkhı şiddetle müdafaa ve Kur’an’a dayalı fıkıh telâkkisini reddetmiştir. Zaruret, ihtiyaç, acizlik ve özür hallerinde telfike götürse bile başka mezhebin kavliyle amel edilebileceğini söylemiştir ki bu bir usul kaidesidir; müellifin telfiki müdafaa ettiği, hele mezhebsiz olduğu manasına gelmez. Bilakis, mukaddimede telfiki ve özürsüz mezheblerin ruhsatlarını araştırmayı reddetmektedir. Dört sünnî mezhebin muteber kitaplarına dayanılmıştır. Bunların haricindeki mezheblerin de fıkhî görüşleri verilmiş; ancak bunlara hak mezheb muamelesi yapılmamıştır. Kıymetli ilmihallerde bile Şiî ve Hâricîlerin itikadî ve fıkhî görüşleri hakkında bilgi verilirken; bir fıkıh ansiklopedisinde bundan daha tabiî bir şey olamaz.

Kitapta zaman zaman mezheblerin dayandığı deliller değerlendirilerek, bunlardan zayıf kavle istinad edenin karşısında diğeri tercih edilmiştir. Bu, suistimale açık olmakla beraber, mezheb içindeki âlimlerin bile her zaman yaptığı bir şeydir. Böylece mukallide azimet hususunda yol gösterilmiş olmakta; avam ictihada değil, bilakis âlimleri taklide sevkedilmektedir. Zuhaylî’nin bu tercihlerinde nefsânî veya modernist bir tesir altında kaldığı hiç görülmemiştir. Kardâvî, hele Mahmasânî ile aynı kategoride değerlendirilemez. Zira her ikisini de marjinal söz ve görüşleri sebebiyle delâlete düşmekle itham eder.

Avam için yazılmış olmadığından, bir ilmihal gibi günlük meselelerin hal tarzını bu kitapta aramak doğru değildir. Müellif Şâfiî olduğu için, diğer mezheblerden nakillerde zaman zaman hatalar göze çarpar. Buna benzer hatalara İmam Şa’rânî hazretlerinin el-Mizânü’l-Kübrâ ve İbnü’r-Rüşd’ün Bidâyetü’l-Müctehid kitaplarında bile rastlanır. Bir mezhebe mensup kimsenin başka mezheblerden yaptığı nakillere her zaman itimad edilememektedir. Nitekim bir mezhebin hükmü, ancak kendi mezheb âlimleri tarafından yazılmış muteber kaynaklardan öğrenilebilir. Zuhaylî, kitabında bazen yersiz izah ve tercihlere girişir; hadis-i şeriflerin kritiğinde gereksiz hassasiyetler gösterir.

Meselâ cenaze namazının mescide kılınmaması hususunda, hiçbir maslahat yokken, sırf Hanefîlerin istinad ettiği hadîs-i şerifi zayıf bulduğu için, bunun hilâfı olan Şâfiî kavlini tercih etmiştir. Evet, bu hadîsi rivâyet edenlerden birinin hâfızasına sonradan halel geldiği rical kitaplarında yazarsa da, bu hâdisi daha evvel rivayet ettiği sâbittir. Hadîslerin sıhhatine bakarak kavilleri tercih etmek, bugün için insanı her zaman doğru neticeye götürmez. Zira bir müctehidin zayıf, hatta mevzu bulduğu bir hadîs, başka bir müctehidin aradığı kıstaslara ve teşkil ettiği metodolojiye göre sahih olabilir. Hanefî ictihadlarının çoğu hadîs-i şerife değil de, kıyasa dayalı intibaı verir. Bu doğru değildir. Kuruluş itibariyle önce olduğu için mezhep kitapları yalnızca ictihadları tasnif etmiş; dayandığı delilleri bildirmeye gerek görmemiştir. Bu sebeple Hanefîlerin dayandığı hadîslerin çoğu bugüne intikal etmemiştir. Sonra gelen Hanefî âlimleri, bu hususta gereken tercihlerde bulunmuşlardır. Üstelik Hanefîler cenaze namazının mescide kılınmaması hususunda sadece müellifin zayıf bulduğu Ebu Hüreyre hadîsine değil, selef-i sâlihînin de tatbikatına bakmışlardır. Nitekim Medine halkının ameline ehemmiyet veren Mâlikîler de bunlarla beraberdir. Bu meseleye kitabın mütercimi de dikkat çekmiştir.

el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu kitabının Türkçe tercümesinde de bazı sıkıntılar vardır. Buna benzer problemler memleketimizde Türkçe’ye tercüme edilen hemen her dinî eserde rastlanan türdendir. Meselâ abdest bahsinde muvâlat, guslde değil ama abdestte farzdır derken; gusl bahsinde abdestte ve guslde farzdır denilmiştir. Bu bakımdan kitap, hele Türkçe tercümesi avam için lüzumlu ve faydalı değildir.

Ehl-i sünnet itikadı, kimseye lâneti caiz görmez. Halife Muaviye’nin oğlu Halife Yezîd hakkında söylenenlerin çoğu Şiî rivayetleridir ve mübalağalıdır. İnsaflı tarihçiler malum kabahatlerini sayarlar. Ama küfrüne hükmetmek câiz değildir. Büyük âlim el-Kadî Ebû Bekr İbnü’l-Arabî, el-Avâsım ve’l-Kavâsım kitabında bunu uzun anlatmaktadır. Burada ve Ahmed Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiya kitabında diyor ki: “Yezîd, İstanbul’u ilk kuşatan İslâm ordusunun kumandanı idi. Hazret-i Peygamber’in ‘Kostantiniyye'ye ilk defa sefer eden ordu mağfiret olunmuştur’ buyurarak övdüğü bu orduda, Eyüb Sultan, İbni Abbas, İbni Ömer, İbni Zübeyr, hatta bir rivayette Hüseyn bin Ali gibi onlarca sahâbî vardı. Birçok sahâbî, kendisini meşru halife saymış ve arkasında namaz kılmıştır. Günahkâr olması, bu gerçeği değiştirmez. Çünki sâlih veya fâcir her imamın ardında cihâda gitmek, Ehl-i sünnetin şiarıdır. Hazret-i Hüseyn’in ölüm emrini Yezîd vermedi. Yalnızca Kûfe’ye varmasına müsaade olunmayıp, Medine’ye geri döndürülmesini veya kendisine biat ettirilmesini yahud diri olarak Şam’a getirilmesini istemişti. Cinayeti Ubeydullah bin Ziyad işledi.”
Şanlı şehid Hazret-i Hüseyn’in ailesi ve on yaşındaki oğlu İmam Zeynelâbidin hazretleri Şam’da hüsnü kabul gördü. Yezîd’in niyeti kötü olsaydı, Zeynelâbidin’i de öldürmemesi için bir sebep yoktu. Ama Ubeydullah bin Ziyad gibi uzlaşmasız birini Hazret-i Hüseyn üzerine göndermesi ve katillere korkusundan bir ceza vermemesi, kabahattir.
Bed’ül-Emâlî şerhi Nuhbe’de der ki: “Yezîd’in Medine halkını incitmeye veya İmam Hüseyn’i öldürmeye emir verip vermediği ve buna râzı olup olmadığı kat’i olarak bilinmediği için susmak iyidir. Çünki kimseye lânet etmek emredilmedi. Hak edene lânet etmek ibâdet olmadığı gibi; lânet etmemek de günâh değildir.” İmam Ahmed bin Hanbel Kitâbü’z-Zühd’de, Yezîd’in hutbesinden iktibas yaparak, sözünü hüccet kabul etmiştir. Sülemî, Temhîd kitabında, “Fâsık da olsa bir mümine, hatta hayatta veya küfr üzere öldüğü âyet ve hadisle bildirilmemiş kâfire lânet etmek câiz değildir. Zira ölmeden tevbe edip imana gelmek ihtimali vardır. Ancak ismen zikretmeyerek kâfirlere veya âyet ve hadîsle yapanlara lânet bildirilen amelleri işleyenlere lânet câizdir” diyor.
Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin Yezîd’e lâneti câiz gördüğü bildiriliyor ise de, işin aslı böyle değildir. Zira bu âlim, Akâid-i Nesefiyye şerhinde diyor ki, “Yezîde lânet meselesinde, Ehl-i sünnet âlimleri ikiye ayrıldı. Hulâsa ve başka kitaplarda, ona ve Haccâc’a lânet câiz olmadığı bildirildi. Çünki Peygamberimiz aleyhisselâm Ehl-i Kıbleye lânet etmeyi yasakladı”.
İmam Rabbânî hazretleri de Mektubat’ta Yezîd’e lâneti yasaklamakta ve şöyle demektedir: “Evet, nasipsiz Yezîd, Eshâb-ı kirâmdan değildi. Onun tâlihsizliğine karşı, kim ne diyebilir ki, hiçbir kâfirin yapmadığı işi, o bedbaht kimse yapmıştır. Ehl-i sünnet âlimlerinden bazısının, ona lânete izin vermemesi, onun işini beğendikleri için değil, belki pişman olmuş, tevbe etmiştir dedikleri içindir.”
İbdâ’ kitabı 403. sahifesinde diyor ki: “Lânet etmek ve millete, mezhebe söğmek çok çirkin, pek kötü bir bid’attir. Bu âdet, Yahudilerden Müslümanlara geçti. Tirmizî’deki hadîs-i şerîfte, ‘Mü’min lânet etmez’ buyuruldu. Yezîd’e, Hazret-i Hüseyni öldürmek için emretti sanarak, lânet etmek de doğru değildir”.
İhyâ’da diyor ki: “Yezîd’in, Hazret-i Hüseyni öldürdüğü veya öldürmek için emir verdiği hiç belli değildir. Belli olmayan bir kötülüğü söylemek câiz değildir. Hele lânet etmek hiç doğru olamaz. Çünki bir müslümana, açıkça bilinmeyen bir günâhı yüklemek câiz değildir. Hazret-i Hüseyni öldürene lânet olsun da denilemez. Eğer tövbe etmedi ise lânet olsun, denilebilir. Çünki Hazret-i Hamza’yı şehîd eden Vahşî kâfir idi. Sonra iman ve tövbe etti. Buna lânet câiz olmadı.”
Yezîd’e lânet câiz diyenler, Hârre Vak’ası’nda Medine halkını incittiği içindir demişlerdir. Zira hadîs-i şerif “Medine halkını incitene lânet olsun” buyuruyor. Bu bile, çoğu âlim tarafından lânete cevaz için delil alınmamıştır. Yezîd’e lânetin, Kerbelâ Fâciası ile de hiç alâkası yoktur. Hazret-i Peygamber, bir işin kötülüğünü göstermek için, şu işi yapana lânet olsun buyurmuştur. O işin, bu hâliyle Allah’ın rahmetinden uzak bir iş olduğunu ifade eder. Kâfir olduğunu veya bu işten dolayı aslâ affedilmeyeceğini göstermez. Yezîd isminin konmaması da, bir şey ifade etmez. Yezîd adında çok sayıda sahabî ve âlim vardır. Yezîd, Allah arttırsın manasına gelen bir dua kelimesidir.

Bazı siyer kitaplarında yazdığına göre, Tübba’ bi’setten 700 veya 1000 sene evvel Kâbe’ye geldiğinde, Mekkeliler kendisini karşılamaya çıkmayınca kızıp Kâbe’yi yıkmaya davrandı. Ama şiddetli hastalanıp üç gün gökyüzü kararınca, bunun ilahî işaret oluğunu anlayarak tövbe ve iman etti. Mekkelilere ihsanlarda bulundu. Rüyasında gördüğü üzere, Kâbe’yi ilk defa süslü bir ipekli örtüyle örttü ki bu âdet ondan kalmadır.

Sonra Medine’ye geçti. Beni İsrail âlimlerinden, âhir zaman peygamberinin geleceğini işitince, burada Hazret-i Musa dininden âlimler bırakıp birini bunlara reis yaptı. Resulullah için bir ev yaptırıp, bir de hürmetkâr mektup yazdı. Gelince verirsiniz diye bu âlimlere teslim etti. Medine halkından iman edenler, hep o âlimlerin neslindendir. Ebu Eyyüb el-Ensârî de onların reisi Şâmul’un soyundandır.

İbn İshak ve başkalarının rivayetine göre Tübba'nın yazdığı mektupta şunlar varmış: “Ahmed hakkında şahidlik ederim ki o, bütün canlıları yaratan Allah’tan bir resuldür. Ömrüm uzatılırsa, o hayata geleceği vakte kadar, ben onun yardımcısı ve amcası oğlu olurdum. Şimdi ben sana ve sana indirilen kitaba iman ettim. Ben senin dinin ve sünnetin üzereyim. Senin ve herşeyin Rabbine iman ettim. Rabbinden gelen İslâm'ın bütün şeriatine de iman ettim. Eğer sana yetişecek olursam ne güzel. Şayet yetişmeyecek olursam, bana şefaat et ve kıyamet gününde beni unutma. Ben senin ümmetinin ilklerindenim. Sen gelmeden önce sana biat ettim. Ben senin ve baban İbrahim dini üzereyim.” Daha sonra mektubunu mühürleyip, onun üzerine de: “Önünde de, sonunda da emir Allah’ındır” diye nakşetti. Mektubunun üzerine adres olarak da şunu yazdı: “Allah'ın nebisi ve resûlü, peygamberlerin sonuncusu, âlemlerin Rabbinin elçisi, Abdullah oğlu Muhammed'e birinci Tübba’dan.”

Hazret-i Peygamber, Medine’ye doğru yola çıktığında, Ebu Eyyüb mektubu Medinelilerin çok itimat ettiği Ebu Leylâ’ya verdi. Kendisini karşılayanların arasında Resulullah onu görünce, “Sen Ebu Leyla değil misin? buyurdu. “Evet” deyince “Hani Tübba’nın mektubu?” buyurdu. Ebu Leyla çok şaşırdı. Resulullah mektubu alıp okutunca, Tübba’dan razı olup, üç defa “Merhaba salih kardeşim” buyurdu.

İsmi Ebû Kerb Es’ad bin Kerîb bin Tübba’dır. Mümin idi. Kavmini de imana getirmişti. “Tübba’yı kötülemeyin. O mümin idi, bilemiyorum peygamber midir?” hadis-i şerifinde geçen Tübba' budur. İbn Abbas, “Tübba’ bir peygamber idi.” derdi.

Rum hükümdarlarına Kayser, İran hükümdarlarına Kisra dendiği gibi, Tübba’, zamanla Yemen meliklerinin unvanı olmuştur. Tübba’ gölge manasına olup, güneşin doğduğu yeri takib ederek, askerleriyle birlikte doğuya doğru yolculuk etmiş olmasından dolayıdır.

Duhan suresinin 37. âyet-i kerimesinde geçen “Bunlar mı, yoksa Tübba’nın kavmi ve ondan evvelkiler mi hayırlıdır? Biz o günahkârları bile imha ettik” meâlindeki âyet-i kerimede geçen Tübba’, muayyen bir kişi değildir; bununla bütün Yemen hükümdarları kast edilir. Burada müşriklere, Tübba’ kavmi misal gösteriliyor. Onlar daha güçlü olduğu halde, Allah onları mağlup etti, manasınadır. Kâf suresi’nin 14. âyet-i kerimesinde Eykeliler gibi Tübba’ kavminin de dini yalanladığından bahsedilmiştir. Âyet, kavmini kötülemiş; ama Tübba’yı kötülememiştir.

İngiliz işgali esnasında Kudüs müftüsü idi. Modernist Reşit Rıza'nın talebelerindendir. Karışık bir şahsiyettir. Hitler ve Mussolini ile görüşüp, onların desteğini ummuş; hatta birinin Haydar diğerinin Musa Ali adıyla Müslüman olduğu propagandasını yapmış; Boşnakların Alman ordusuna birlikler vermesini organize etmiştir. Şehzade Şevket Efendi’nin Filistin hükümdarı olması meselesinde ikili oynamıştır. Hırslı ve inatçı siyaseti yüzünden Filistin'in kaybını kolaylaştırmıştır. Benim "İslâmda Değişmenin Sınırı" kitabıma bakabilirsiniz.

Tevbe suresinin 29. Ayet-i kerimesini kendisine göre tefsir etmiş, müslümanların tağut denilen gayri İslami ve zalim güçler tarafından idare edildiğini söylemiş, müslümanların kendilerini müdafaa etmek suretiyle kâfirlerle fiilen cihad etmesi lazım geldiğini iddia etmiştir. Bu âyetin başında bir peygamberin bulunduğu, ordusu ve hazinesi bulunan İslâm devleti için nazil olduğu hakikatini gözden kaçırır. Dünyaya hâkim olan tağuta karış, müslümanların tek başına veya topluca nasıl bir varlık gösterebilecekleri üzerinde durmaz. Dünyayı cahiliye devrine benzetir, ama Resulullah’ın bu devirdeki cihad metodunu, yani ikna ve bir müslüman cemiyet meydana getirme usulünü görmezden gelir.

Bu faaliyeti, müslümanları hükümete karşı ayaklanmağa, isyana ve fitne çıkarmağa kışkırtmakla neticelenmiştir. Halbuki zâlim, hatta kâfir bile olsa hükümete karşı isyanı İslâmiyet yasak etmektedir. Böyle ayaklanmak, cihad değil, ahmaklıktır. Böyle zamanlarda yapılacak cihad, İslam bilgilerini yaymak, imanlı gençlik yetişmesine çalışmaktır. Bu âyet-i kerime, müslümanlara saldıran zâlimlerle (yani müşriklerle) hükümetin savaşmasını emretmektedir. Nitekim Resulullah’ın sünneti böyle cereyan etmiştir. Cihad, Seyyid Kutbun anladığı gibi değildir. Eğer cihad ile emri marufu iyi anlamış olsaydı, kendi başını yemez ve binlerce Müslümanı felakete sürüklemezdi.

Mevdudi’nin çok tesirinde kalan Seyyid Kutb’un bu faaliyetleri, Mısır’da fitne çıkarmasına, on binlerce Müslümanın zindanlarda çürümelerine, çoklarının ölmesine sebep oldu. Kendisi de daha evvel Melik Faruk’u devirip iktidara gelmesine yardım ettiği Nâsır tarafından 1966’da idam edildi. İlmi, aklı ve ihlası olmayan din adamları tarih boyunca, hep böyle felaketlere sebep olmuşlardır. İslam bilgilerini sessizce yayan ilim ve akıl sahibi müslümanlar, hep muvaffak olmuştur. Cihad, Seyyid Kutb’un anladığı gibi değildir. Eğer cihad ile emri marufu iyi anlamış olsaydı, kendi başını yemez ve binlerce Müslümanı felakete sürüklemezdi.

Seyyid Kutb’un idamı dinî değil, siyasî sebeple idi. Dinen şehid sayılamaz. Zira İbni Abidin’de diyor ki: Masiyet (kötülük) için sefere çıkan kişi, bu seferde ölürse şehid olmaz. Asabiyet ve zulüm için harbedip de yaralanan ve ölen kimse de böyledir. Seyyid Kutb ve onu gibilerin yaptığı iş, masiyete ve müslümanların zarar görmesine sebep olmuştur. Bu sebeple dinen şehid sayılmazlar.

“ Ya Rabbî, ateşinde kavur/Külünü âsumân-ı kahra savur/Uyarak en şenî‘ine küfrün/Şeyh Saffet oldu gâvur”. (Hüseyin Vessaf, Sefine-i Evliyâ, I/142; Kadir Mısıroğlu, Hilâfet, s. 401.)

Hakkında malumat yoktur. Eshab-ı kiramdan olduğu, burada şehit düştüğü söyleniyor.

İkbal, itikad-ı sahiha sahibi olmayan bir şairdir. Âdem aleyhisselamın itaatsizlik etmediğini, unuttuğunu Kur’an-ı kerim bildiriyor. Veya emri yanlış anladı. O zaman henüz peygamber de değildi. Bu yaptığı zelledir, günah değildir. 

Hayır, tasavvuf seyrinde yolda kalmış, gördüklerine hayret etmiş, kapasitelerinin üzerinde yük yüklenmiş, bu sebeple feveran etmiş meczuplardır.

Prusya’nın Alman birliğini kurduğu 1870’lerden itibaren Türkiye’de, Rusya ve İngiltere’ye mukabil muvazene unsuru olarak bir Almanya hayranlığı yayılmaya başlamıştı. 1908’de iktidarı ele alan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ekserisi Germanofil idi ve bu cemiyetin başında bulunanlar memleketi Almanya’nın menfaatleri için Cihan Harbi’ne sokmakta beis görmemişti. Said Nursi de o devirde İttihatçılarla beraber olmak hasebiyle Almanya’ya yakınlık duymuştu. Hatta Kastamonu Lahikası’ndan anlaşıldığı üzere, aleyhtarları kendisine “Almancı” adını bile takmıştı. (Mektub 31)

1921’de yazıp neşrettiği Rumûz adlı eserinde, Avrupa, bilhassa İngiliz ve Fransız emperyalist medeniyeti ile Alman enternasyonal-sosyalistliğini mukayese eder ve Alman tarafını tutar. (Asar-ı Bediiye, s. 83) Bundan dolayı 1953 senesinde hakkında tahkikat açılır. Ehlivukuf, bu yazıda sosyalistliğin methedildiği kanaatine varır. Said Nursi buna cevaben, “Eski Harbi Umumi'nin bidayetinde ve içinde, o harpte müttefikimiz olan Almanla alâkamızı kırmak ve Garplılaşmak perdesi altında bir siyaseti dinsizliğe alet yapmaya çalışan bazı münafıklar diyorlardı ki: Alman Sosyalistlikle gidiyor, dinimize zarar verecek.” Ben de o zaman demiştim: “Sosyalistlik İslâmiyete ilişemez ve dinimize zarar veremez. Hem bizi sosyalistliğe sokamaz. Fakat Garblılaşmak, İngiliz ve Fransızın medeniyetinin fena kısmı, bizim dinimizi kısmen, terk etmeye mukabil, zararlı bir medeniyete bizi mecbur edecekler. Onun fenalıkları iyiliklerine galebe eden böyle medeniyete; bizim müttefikimiz olan Almanın sosyalistliği dinimize ilişmediği ve bizi sosyalistliğe sevk etmediği için tercih ediyorum diye o zaman demiştim. İşte mes'elenin hakikati bu iken, kırk sene evvel bu mesele yazılmış ve neşredilmiş, kimse ilişmemiş ve muhakemelerde beraatler görmüştür. Şimdi hasta olduğum için, müdde-i umumî ifademi almaya yanıma geldi ve dedi ki: Urfa'da ehl-i vukuf Hutbe-i Şamiye’nin zeylindeki vecizelerden, ‘sosyalistlik garbî medeniyetlere müreccahtır’ diye olan kelimesine bolşevikliğin lehinde bir propaganda yapılıyor, demiş. Bolşeviklik ayrı, sosyalistlik ayrıdır. Sosyalist Alman nerede? Komünist Rus nerede? Böyle vukufsuz ehl-i vukufun yanlış raporlarıyla Nurun kahraman fedailerine ilişmek, bence Rus hesabına bir propagandadır.” (Abdülkadir Badıllı, Tarihçe, I/486-487) 

II. Cihan Harbi esnasında Afyon mahkemesinde savcıya verdiği ifadede,  “On senedir kat'iyen dünya cereyanlarından ve vaziyetlerinden, Alman'ın mağlûbiyeti ve bolşeviğin istilâsından başka hiçbir haber almayacak derecede içtimai hayattan çekilmiş olduğunu söylemesi dikkate şayandır. Yani kendisini alakadar eden ve üzen tek şey Almanların mağlubiyetidir. (Şualar) Bu devirde Türkiye'de hükümet ricalinden hayli şahıslar, ayrıca Nadir Nadi, Peyami Safa, Nihal Atsız gibi okur yazar takımı ya İttihatçılık damarıyla, ya da Anti-Komünistlik saikiyle amansız bir Alman hayranı idi. Almanya’nın galip geleceğine inanır, bundan Türkiye’ye de bir menfaat geleceğini umardı.

Said Nursi der ki: "Resmî ilânıyla, 'Allah'a istinad edip dinsizliği kaldıracağım, İslâmiyeti ve İslâmları himaye edeceğim.' diyen bir hükûmet [Almanya] yüz milyon küsur iken, dört yüz milyona yakın nüfusa hükmeden bir diğer devlete ve dört yüz milyon nüfusa yakın ve onun müttefiki olan Çin'e ve Amerika'ya ve onlar ise zahîr ve müttefik oldukları olan bolşeviklere galibâne, öldürücü darbe vuran o hükûmetteki muharip cemaatin şahs-ı mânevîsiyle, mücadele ettiği dinsizlerin ve taraftarların şahs-ı mânevîleri tecessüm etse, yine minare boyunda bir insana nispeten küçük bir insanın nispeti gibi olur.” (Kastamonu Lahikası, 50. mektub)

Bu ifadelerle II. Cihan Harbi’nde komünist Rusya ile mücadele ve harp eden Alman hükümetine sitayişkarane işaret etmektedir. Bu devrede Almanların galibiyeti için dua ettiğini yakınları anlatır. Fakat 1943’lü yıllardan sonra SSCB’nin Alman ilerleyişini durdurması ve Almanların mağlubiyete uğramaya başlaması üzerine hükümetin tavrına muvazi olarak Said Nursi de tavrını değiştirdi. Abdulkadir Badıllı, Tahiri Mutlu’dan duydukların şöyle anlatır: “Bir müddet sonra Almanların çok acib zulümlere başladığını ve masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha ettiğini işitince, [sanki Almanya bunlara yeni başlamış gibi] dua defterinden onların ismini sildi ve sırt çevirdi. Hatta Tahiri ağabey, Alman mağlubiyetinin Üstad’ın duasını kesmesinden sonra başladığını söylüyordu.” (II/1054)

Nursi’nin eserlerinde İslamiyete ve Risale-i nurlara teveccüh olduğuna inanıldığı için, Almanya ve Almanlar hep mümtaz bir şekilde anılır, hatta “Bahtiyar Almanya” tabiri kullanılır. Tarihçe-i Hayat’ta der ki: "Risale-i Nur, Avrupa, Amerika ve Afrika'da da hüsn-ü teveccühe mazhar olmuş; başta bahtiyar Almanya ve Finlandiya olmak üzere, birçok memleketlerde okunmaya başlanmıştır.”

Yunus Emre, Aşık Yunus ve Derviş Yunus farklı asırlarda yaşamış farklı kişilerdir. Şiirlerin son kıtasından anlaşılabilir.

Allah için zaman ve mekan yoktur. Evliyaya Allah tayyı zaman ihsan edebilir. Bunlar sıradan insanlar değildir. Bir yerden bir yere kısa zamanda kerameten gidip gelebildikleri gibi (tayy-ı mekan), çok kısa zamanda Allahın ikramı olarak çok iş yapabilirler.

Bu anlatılanlar doğru ise, İmam Ebu Hanife'ye karşı tavır, siyasidir, şahsi değildir. Siyaset böyle bir şeydir. Hükümdar veya politikacı, tahtını veya mevkiini korumak için herşeyi yapar. İmam Ahmed’in vaziyeti farklıdır. O, devrin iktidarının fikriyatı ile ters düşmüştür.

Şeriat zahire göre hüküm verir. Belki de samimi müslümandı, bilinemez.

Bunlar İslamiyeti beğenmiş görünürler. Ama hiç birinin Müslüman olmadığı sözlerinden, yazılarından ve işlerinden anlaşılıyor. İnançlarının ne olduğu, Yeni Dünyanın Kurtları kitabında anlatılmıştır. Guenon belki bu inancında samimi idi. Schuon ve sonrası ise tam bir sahtekardır. Çok kültürlü bir adamdır. Onun üzerine bir proje inşa edilmiş gibi duruyor. Seyyid Hüseyn Nasr ve Cemalnur Sargut bunların takipçileridir. Ehl-i sünnet ve ehl-i tasavvuf gibi görünen çokları da bu furyaya kapılmıştır. Guenon’un, Schoun’dan hoşlanmadığı söylenebilir. Guenon Mısır’da yaşıyordu. Bu yüzden oradaki Şazeli tarikatına girdi. Hepsi Masonik kişilerdir. Bütün dinlerin temelinde Gelenek ya da Kadim Felsefe adını verdikleri bir inanç olduğuna inanıyorlar. Bunu bilen bir kişi herhangi bir dine mensup olabilir diyorlar. Onlara göre bütün dinler aynıdır. Kitaplarında bunu açıkça söylüyorlar.

İki rivayet vardır. Gazale köyünden olduğu için Gazali veya babası gazzal olduğu için Gazzali. İkinci rivayet daha makul, zira Gazale diye bir köy bilinmiyor. Gazzali daha kuvvetli görünüyor olsa da Gazali demek daha münasiptir. Zira Osmanlı uleması bu ismi şeddesiz istimali tercih etmiştir.

Amerika’da kaldı. Dünya çapında popüler oldu. Sosyal ve çalışkandı. Ehli, kendisini tarih ilmine yeni bir şey getirmiş saymamaktadır. İslam hukukunu hiç bilmez, bilse de zaten umursamazdı. Bu sahadaki fahiş hataları, yaşına ve rütbesine hürmeten görmezden gelindi. Derin ilmî tetkikat yerine, (Osmanlı 1302'de kuruldu, Fatih hurufi idi, Osmanlılar vakıflara el koydu gibi) Amerikan-vari sansasyonel iddialarla parlak bir şöhret edinmeyi tercih etti. Vaktiyle, “Harem zevk yeri değil mektep idi” demişken, gider ayak yazdığı kitapta sultanları ayyaş, cinsi sapık, eğlenceden başka bir şey düşünmeyen düşük profilli tarihi figürler olarak tasvir etmek talihsizliğini işledi. Rusya muhacirlerinin ekserisinde görüldüğü üzere devletçi ve militarist bir bakış açısı vardı. Osmanlıların kurduğu parlak medeniyeti gözardı edip, onları bağnazlıkla itham etti. Bazen hadiseleri, hatta vesikaları, şer’î bilgilere ve Arapça’ya vukufsuzluğu sebebiyle çok zaman yanlış anlamış, bazen de fikriyatına uygun veya zamanın idelolojisine hoş görünür şekilde lanse etmiş; bu sebeple yanılgılara düşmüştür. Mesela koyu bir Hanefi olan Birgivi’yi Hanbeli zannederdi.

Aslında İslam hukukunun içinde yer alan ve ona aykırı olmayan örfi hukuku, belki zamanın telakkilerine hoş görünmek adına, “din dışı” ve “seküler” olarak gördü. Örfî hukuku, Osmanlıların dine lakaytlığı ve dini, pratikte baypas etme olarak anladı, anlattı ve akademyaya da kabul ettirdi. Daha da ileri giderek örfî hukuku, İslam dininin, ihtiyaçlara cevap vermemesi üzerine ulemanın, “çaktırmadan yasakları delme usulü” olarak gördü. Osmanlı tarihindeki münferid bir hadiseyi veya tek bir vesikayı ele alıp, buna çok iddialı hükümler bağlamakta beis görmedi. Şeyhlerden de hocalardan da hoşlanmamasına rağmen şeyhülmüverrihin ve hocaların hocası unvanlarının takılması, üzerinde bir dokunulmaz halesi meydana getirdi; hakkındaki ilmi kritiklere hemen her yerde rezerv konuldu. Lübnan asılla Harvard hocalarından Halid er-Rueyheb’in (Khaled el-Rouayheb) “The Myth of ‘The Triumph of Fanaticism’ in the Seventeenth-Century Ottoman Empire” isimli makalesi Die Welt Des Islam mecmuasında neşredilmiş (48/2 (2008):196-221.), tercümesi de “17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Bağnazlığın Zaferi’ Efsanesi” adıyla 2019'da Mizan-ül-Hak mecmuasında çıkmıştır. Yine 2019’da “Hangi Bağnazlığın Zaferi? – Bir İnalcık Kritiği” adlı makale Kelambaz mecmuasında neşredilmiştir.

Gözümüz açıldı şükür dediler,

Dağ başına bile muallim gönderdiler.

Okur yazar cahil tuttu cihanı,

Okudukça çeşit kılığa girdiler.

Azamet tavrı var her bir bakışta,

Hepsi de ustadır caka satışta.

Yarışırlar birbiriyle yalan atışta,

Bulamazsın birbirine uyanı.

Cümle alem koşar topun ardınca

Her işi unutur topa dalınca

Aklını yitirir bir gol atınca

Bir top için toptan verirler canı

Sen hele gör şu sabrı sübhanı

Prof. Hamidullah, mucizelerin, hârikulâde şeyler olmadığını; fizikî zemine zaten sahip bulunan hâdiselerin, Peygamber’in ihtiyaç duyduğu zaman ortaya çıktığını; teknik yollara mürâcaat ederek sıradan insanların da bunları gerçekleştirebileceğini söyler. Halbuki kelâm kitaplarında, mucizenin 7 şartı sayılırken, bunun hârikulâde bir şey olması da zikredilir. İsrâ ile Mi̔rac’ı aynı hâdise olarak kabul eden Prof. Hamidullah, ayrıca bunun bedenî değil; ruhânî bir seyahat olduğunu söyler.

Hazret-i Peygamber’in Mekke’den Kudüs’teki Beyt-i Makdis’e gitmiş olamayacağını; buranın, göklerdeki Beyt-i Mamur olabileceğini iddia eder. Zira Kur’an-ı kerîmde Şam havâlisi yakın yer olarak tavsif edilmişken, “en uzak mescid”in, Beyt-i Makdis olmaması icab eder. Halbuki her ikisinin de bedenen olduğu hususunda ilk zamanlarda ihtilaf edilmiş olsa bile, sonradan bunun ruh ve beden ile beraber olduğu; ruh ile olan Mirac’ın, başka zamanlarda vukua gelen başka Mirac hâdiseleri olduğu ve Mirac’ın ruh ile olduğunu söyleyen ilk devir âlimlerinin sözünün buna dair bulunduğu hakkında ittifak vardır. Nitekim ruh ile cereyan etmiş olsaydı, Mekkelilerin bu kadar itiraz etmesi abesti.

Çok evliliği, o günki şartlara göre kabul edilmiş muvakkat bir hüküm kabul eden Prof. Hamidullah, bunun sebebini de harblerde erkeklerin ölüp kadınların esir alınması ile servet dağılımındaki eşitsizliğe bağlar. Bugün bu sebepler fazla hüküm ifade etmediğinden dolayı, artık çok evliliğin de câri olamayacağını iddia eder.

Bir başka iddiası da Resûlullah’ın dokuz değil, sadece dört kadınla evli olduğu; aksi takdirde, Kur’an-ı kerîm emrinin çiğnenmesi mevzubahis olacağıdır. Halbuki Hazret-i Peygamber, evliliği dört kadınla tahdid eden âyet-i kerîme geldiğinde, dokuz hanımla evliydi. Bunları boşamış olsa, başkalarıyla evlenemeyeceklerdi. Zaten çoğu himaye gibi maksadlarla nikâhlanmış olan bu hanımlar, sıkıntıya düşecekti. Bu sebeple Kur’an-ı kerîm bir istisna tanıdı. Bu hanımlarla evli kalıp boşamaması, başka da evlenmemesi hususunda âyet-i kerîme nâzil oldu. Buna “hasâis-i nebî” denir. Peygambere mahsus nice hükümler vardır ki, sıradan Müslümanlar için câri değildir. Zekât alamamak, miras bırakmamak gibi hususlar böyledir.

Prof. Hamidullah, kölelik müessesesinin de muvakkat bir hüküm olduğunu; başlarda savaş esirlerini himaye maksadıyla tatbik edildiğini; “Arablara hiç kölelik yoktur” hadîs-i şerîfi ile köleliğin kaldırıldığını iddia eder. Halbuki bu hadîs-i şerîfin devamı, “Arablar esir alındıklarında, ya müslüman olurlar; ya da öldürülürler” şeklindedir. Bu sebeple, Arablar için kölelik statüsü kurulamaz. Köleliğin kuruluşu, zaten bazı şartlara bağlıdır. Meşru cihad neticesinde elde edilecek esirlerin, halifenin inisiyatifiyle dârülislâma götürülerek köle statüsüne sokulması lâzımdır. Üstelik mütekabiliyet de aranır. Yani düşman, esirleri köle yapmıyorsa; düşmandan alınan esirler de köle yapılmaz; bu takdirde esir mübâdelesi veya fidye karşılığı serbest bırakma cereyan eder.

Prof. Hamidullah, kölelerin, kıymetini efendisine ödemek suretiyle talepte bulunsa, efendinin reddedemeyeceğini söyler. Halbuki hukukun umumî prensibidir ki, kimse, başkasının tek taraflı iradesi ile borç altına sokulamaz.

Ayrıca Prof. Hamidullah, devletin zekât fonundan köle satın alıp azatlaması mecburiyeti olduğundan bahseder; ancak zekâtı devletin topladığı kabul olunsa ve Kur’an-ı kerîmde sayılan sekiz sınıfın hepsinden en az üç kişiye verilmesi şeklindeki Şâfiî içtihadı tatbik edilse bile, burada sekiz sınıftan biri olan “rikâb”dan maksad, mükâteb, yani efendisiyle bedel mukabili serbest kalmak üzere anlaşma yapan kölelerdir. Kaldı ki ihtilaflı meselelerde, halifenin veya kâdının hükmü hilâfı ref eder; yani halifeye farklı kaviller arasında tercih yapma salâhiyeti verilmiştir. Şu halde böyle bir mükellefiyetten bahsetmek doğru değildir.

Prof. Hamidullah, İslâmiyette devlet reisliğinin verâset yoluyla intikal edemeyeceğini iddia eder. Halbuki birkaç sayfa yukarıda, Süleyman aleyhisselâmın, babası Davud aleyhisselâmın hükümdarlığına vâris olduğu anlatılır. Bu âyet-i kerîme, hilâfı söylenmediği için, halifeliğin aynı ailede intikal etmesine şer’î bir delil teşkil eder. Ayrıca bu hususta icma teşekkül etmiştir. Buna mukabil Kur’an-ı kerimde Belkıs’ın hükümdarlığından bahisle İslamiyette kadının idareci olabileceğini söyler. Halbuki bunu men eden hadis-i şerifler olduğu gibi, Kur’an-ı kerimde Belkıs, kadınların idareci olamayacağına delildir. Zira sıkıyı görünce yelkenleri suya indirmiş ve teslim olmuştur.

Prof. Hamidullah’a göre, Kur’an-ı kerim kıssalarında esas olan ahlâkî neticedir; hâdiselerin vuku bulmuş olup olmaması mühim değildir. Kehf sûresinde geçen kıssanın baş şahsiyetinin Hazret-i Mûsâ olması pek mühim değildir. Kaldı ki bu hikâye başka yerlerde İskender’in aşçısına veya mitolojideki Gılgamış’a izâfe edilmektedir.

Prof. Hamidullah Türkiye'ye gelmiş, uzun zaman Erzurum ve İstanbul üniversitelerinde dersler ve konferanslar vererek o zamanki ilahiyatçıların üzerinde ciddi bir tesir icra etmişti.