Cevab: Bir ara vahiy kesilmişti. Hazreti Peygamber çok üzüldü. Sonra Duhâ sûresi nâzil oldu. Hazreti Peygamber sevincinden Allahü ekber dedi. Bu ve bundan sonraki sûreleri okurken arada tekbir getirmek sünnet oldu. (Şir’atü’l-İslâm.)

Cevab: İbn Hacer el-Askalânî fetvâlarında diyor ki: Âyet-i kerime ve hadîs-i şeriflerde melekü’l-mevt (ölüm meleği) diye geçer. Ölüm meleğine Azrâil ismi verilmesi insanlar arasında meşhur olmuştur. Sa’lebî tefsirinde ölüm meleğinin ismi Azrâil olarak zikrediliyor. Orada şöyle bir rivâyet vardır: Tâbiînden Câbir el-Hasen el-Anbesî’nin oğlu Eş’as dedi ki: İbrahim aleyhisselâm Azrâil adında bir gözü arkasında bir gözü önde olan ölüm meleğine sordu: "Ey ölüm meleği! Aynı anda hem doğuda hem batıda iki kişi ölecek olsa veya bir yerde vebâ hastalığı olsa veya iki ordu savaştığında aynı anda ölenlerin canını nasıl alırsın?" Ölüm meleği şöyle dedi: "Ben ruhları çağırırım. Allah’ın izni ile onlar şu iki parmağın arasına girerler." İbrahim aleyhisselâm dedi ki: "Yer ölüm meleğinin önüne leğen gibi yarıldı. İşte onlardan dilediğinin ruhunu kabzeder." Mir’at-ı Kâinât’ta, Azrâil, ölüm meleğinin bulunduğu semâ katının ismidir, diyor. Zer’ terketmek olduğuna göre, Azrâil, Allah’ın (insanları dünyadan) terkettiricisi gibi bir mânâya gelebilir. Çünki -il veya –al eki, İbranî ve Süryânî lisanında Allah demektir.

Cevab: Meselenin, bu âyetin muhkem veya müteşâbih olmasıyla alâkası yoktur. Âyet-i kerimede ayaklara meshedin demiyor; ayakları yıkayın diyor. Şiîler bu âyet-i kerimedeki ercüleküm kelimesini ercüliküm diye okuyarak başa meshedildiği gibi, ayakların da meshedileceğini söylüyor. Halbuki eshab-ı kiram, Hazret-i Peygamber’in ayaklarını yıkadığını, ancak mest giydiği zaman meshettiğini ittifakla rivayet ediyor. Kıraat imamları da bu âyet-i kerimenin ercüleküm diye okunacağını, dolayısıyla ayakların yıkanacağını söylüyor. Sonra gelen bütün âlimler de böyle bildiriyor. Bir tek Şia, sahabilerin müslümanlığına inanmadıkları için bu icmayı kabul etmiyor.

Cevab:

Hazreti İsa’nın geleceği Kuranı kerim ayetlerinde üstü örtülü olarak bildiriliyor. Bir ayeti kerimede Hazreti İsa’nın diri olarak göğe kaldırıldığı bildiriliyor. Bir başkasında da (Nisa 159) kıyamete yakın Hazreti İsa vefat etmeden önce bütün ehli kitabın ona hakiki olarak iman edeceği bildiriliyor. Ehli kitab Yahudi ve Hıristiyanlardır. Yahudiler Hazreti İsa’ya peygamber olarak kabul etmediler. Hıristiyanlar da üçün biri olarak gördüler. Kıyamete yakın Hazreti İsa gökten dünyaya inecek. Hazreti Mehdi ile beraber dünyaya hakim olacak. Böylece bir Müslüman hakimiyeti kurulacak. Hıristiyanlar biz Hazreti İsaya inanıyoruz diye kendilerine müddet verilmişti. Yahudiler ise biz Mesih bekliyorduk ama bu İsa değildi demişler, bu sebeple kendilerine mühlet verilmişti. Kıyamete yakın bu mühlet sona erecektir. Hazreti İsa her iki taifeye de hakikati bildirecektir. Böylece Ehli kitab bu hakikati görüp ona hakkıyla iman edeceklerdir. Domuzu öldürmesi, haçı kırması da, Hıristiyanların dinlerinin gereği gibi yaptıkları işlerin aslında makbul olmadığını gösteren sembolik ifadelerdir. Domuzu Kuranı kerim yasaklamış ama Hıristiyanlar bize helaldir diyorlardı. Hazreti İsa öyle olmadığını gösterecek.
Hazreti İsa yeryüzüne inmeyecekse, bu ayeti kerime niye indirilmiş? İslamiyeti öğrenmede Kuranı kerim tek kaynak olmadığı malumdur. Hazreti Peygamber, buradaki bilgileri açıklayan ve ilave bilgiler veren sözler söylemiştir. Hazreti Muhammed,, vefat ettiği yere, yani zevcesi Hazreti Aişe’nin odasına defnolundu. Sonra Hazreti Ebubekr, sonra da Hazreti Ömer buraya defnolundu. Burada tek kişilik bir yer kaldı. Hazreti Aişe vefat ettiğinde Baki kabristanına defnolundu. Niçin? Çünki bütün sahabiler, Hazreti İsa’nın kıyamete yakın dünyaya inip, yaşayıp, vefat edip, buraya gömüleceğini biliyorlardı. Kimden öğrenmişlerdi? Hazreti Peygamberden. Demek ki ilk Müslümanlar bile Hazreti İsa’nın geleceğinde tereddüt etmemişti. Müslümanlar, Hazreti İsanın mezarının yerini bile biliyorlar. Bu kadar hakikati inkar edenin delil getirmesi gerekir. Buna dair hadisler uydurmadır demek ilmî bir yaklaşım değildir, yetmez.
Hıristiyanlar da Hazreti İsa’nın ineceğine inanıyorlar. Dinleri tahrife uğramış olsa bile burası doğru. Yahudiler de böyle bir mesihin geleceğine inanıyorlar. Bu neredeyse tevatür halini almış bir husus. Böyle bir şey Cenabı Hakkın kudreti dışında değil ki..
Hazreti İsa’nın yeryüzüne inmesi, kıyamete dair diğer bilgiler insanlar için çok da lâzım bilgiler değildir ki Kuranı kerimde teferruatıyla düzenlensin. İnsanlara doğru biri iman ve doğru bir amel emredilmiştir. Bunu öğrenip yapmak vazifedir. Bunu yapmayan, Hazreti İsa’nın geleceğini bilse ne yazar, bilmese ne yazar?

Cevab: İmam Kurtubi hazretleri tefsirinde bu ağacın hangisi olduğu bahsinde diyor ki:

Tefsir âlimleri, Hazreti Âdem'e yemesi yasaklandığı halde yediği ağacın han­gisi olduğu hususunda farklı görüşler belirtmişlerdir. İbn Mes'ud, İbn Abbas, Said bin Cübeyr ve Cafer bin Hubeyre'nin görüşüne göre bu, üzüm ağacıdır. Bi­ze şarabın haram kılınış sebebi de işte budur.

Yine İbn Abbâs, Ebû Mâlik ve Katâde'ye göre bu, sünbüldür (buğday başağıdır). Onun bir ta­nesi, sığırın böbreği gibi idi, baldan tatlı ve yağdan yumuşaktı. Bu görüş Vehb bin Münebbih'e aittir. Allahü teâlâ Hazreti Âdem'in tevbesini kabul edince sünbülü (buğday başağını) soyundan gelenlere gıda kıldı.

İbn Cüreyc'in bazı sahabilerden rivayet ettiğine göre o, incir ağacı idi. Sa­id de Katâde'den bu şekilde rivayet etmiştir. Bu bakımdan rüyasında incir yediğini gören bir kimsenin bu tutumu pişmanlık duyması şeklinde tefsir olunur. Çünkü Hazret-i Âdem onu yediği için pişmanlık duymuştur. Bu görüşü de Süheylî zikretmektedir.

İbn Atiyye der ki: Ağacın hangisi olduğunu belirten bu rivayetler arasın­da Hazret-i Peygamber'den gelen bir haber ile desteklenen bir rivayet yoktur. Bu konuda takınılacak en doğru tavır, şanı yüce Allah'ın Hazret-i Âdem'e bir ağaç­tan yemeyi yasakladığı ve Hazret-i Âdem'in (unutarak veya yanılarak) bu emre uymayıp oradan yediği, ondan yemek suretiyle de cennetten çıkarıldığıdır.

Ebû Nasr el-Kuşeyrî de der ki: İmam olan babam -Allah'ın rahmeti üze­rine olsun- şöyle derdi: Şunu biliyoruz ki, bu ağaç, Hazret-i Âdem'in sı­nanması için yasak kılınmış bir ağaçtı.

Cevab:

A’râf, Cennet ile cehennemi birbirinden ayıran yerdeki sûrun yüksek kısmının adıdır. Kur’an-ı kerimde bu isimli bir sûre vardır.

Ashâbü’l-a’râf (a’rafta kalacak olanlar) tefsirlerde şöyle tarif ediliyor: Hasenatı ile seyyiatı birbirine eşit olan müminler, hemen cennete veya cehenneme konulmayıp ikisi arasında bir müddet bekleyecek, sonra Allah'ın lutfuyla cennete girecektir. Tefsirlerde başka tarifler de vardır. Âhirette müminlerle kâfirleri yüzlerinden tanıyacak olan melekler; Cennet ve cehennem ehlini birbirinden ayırarak haklarında şahadette bulunacak olan peygamberler, şehidler ve âlimler gibi zâtlar; Cennete veya cehenneme girmeyi gerektirecek halde olmayan belli kişiler (Herhangi bir peygamberin tebliğini duymadan ölenler, müşriklerin bulûğ çağından önce ölen çocukları veya gayri meşru evlilikten doğan çocuklar). 

Ancak sahih olan birinci tariftir. Nitekim âyet-i kerimelerde amelleri ağır gelenlerle hafif gelenlerin vaziyeti açıkça belli olduğu halde, günahları sevaplarına eşit olanların akıbeti hakkında bir beyan yoktur. Muhtemelen bunlar a’râftakilerdir. A'râf sûresinin 46 ve 47. Âyet-i kerimelerinde a'râfta bulunanlar, Cennete girmeyi şiddetle arzu ettikleri halde, oraya henüz girmeden Cennetlikleri selâmlar, gözleri Cehennem ehline çevrilince, “Rabbimiz, bizi bu zâlimler zümresiyle beraber bulundurma” diye dua ederler.  Hasenatı ile seyyiatı müsavi olanların a’râfta kalacağına dair bir de hadîs-i şerif vardır. 

Hıristiyanlar da a’râfı kabul eder ve vaftiz olmadan evvel ölen Hıristiyan çocuklarının kalacakları yer olarak tasvir eder. Mutezile mezhebinde de büyük günah işleyen Müslümanlar cennet ile cehennem arasında bir yerde kalır.

Bir de berzah vardır. Boğaz manasına gelen bir coğrafi tabirdir. İki şey arasındaki engeli de ifade eder. Dinde ölümden yeniden dirilmeye kadar olan ara devreye berzah denir. Kur’an-ı kerimde de geçer. Bu zamanda insanlar hayırlı ameller yapmak için dünyaya tekrar geri dönmek isteyecek, fakat kabul edilmeyecektir. Tasavvufta âlem-i şahadet (âlem-i halk) ile âlem-i emr (âlem-i gayb) arasındaki köprüyü ifade eder.

Cevab: İrem Kur’an-ı kerimde geçer: “Görmedin mi yüksek direkli İrem'e rabbin ne yaptı?” (Fecr Suresi 7. âyet). İrem, Âd kavminin atasıdır. Veya Âd kavmine mensup bir kabiledir. Yüksek direkli tabiri, sütunlarıyla meşhur bir şehir inşa ettikleri veya uzun boylu oldukları yahut güç sahibi bulundukları manasınadır. Benzeri yaratılmamış bir kavim idi.
Âd kavmi 23 kabileden meydana gelir. Yemen ile Şam arasında yaşamışlardır. Uzun boylu, iri yarı, güçlü ve uzun yaşayan insanlardı. Bulundukları beldenin toprağı gayet münbit ve yağmuru bol idi. Her taraf yemyeşil, bağlar, bahçeler, rengârenk çiçekler, göz alabildiğince meyve ağaçları vardı. Adım başı pınarlar, akarsular bulunurdu. Bu belde İrem diye tanınmıştır. Büyük kaya parçalarını yontarak sütunlar haline getirip, muazzam binalar yaparlardı. Bu süslü binaların içinde havuzlar ve bahçeler bulunurdu. Zamanla aralarında fitne ve fesat yayıldı. Hazret-i Hud kendilerine peygamber olarak gönderildi. Fakat Rabbin davetini kabul etmedikleri için büyük bir kıtlık ile helâk edildiler.
İrem kelimesinin manası ve tarihî menşei hakkında tefsirlerde çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. İrem, bu kelimeyi erame şeklinde okuyan Mücâhid, Dahhâk ve Katâde gibi âlimlere göre alâmet, bayrak demektir. İbni Abbas’tan bir rivayette ise helak olmak manasına gelir. Erime benu fülanun, filanın oğulları helâk oldu demektir. İmam Mücâhid’e göre İrem eski bir ümmettin. İrem kelimesinin manası da kadim (eski) veya güçlü demektir.
Tarihçi İbni İshak, İrem’in Hazret-i Nuh'un oğlu Sam olduğunu söyler. Atâ’nın İbni Abbas’tan rivayetine göre Sam’ın oğludur. O halde Âd da İrem’in oğlu veya torunudur. Amâlika kavmi ve Medine (Yesrib) yerlileri bu soydandır. İrem’in bu kavimin atası veya annesi olduğu da rivayet edilir. Çünki hem müzekker, hem müennestir (maskülen-feminen). Yüksek direkli İrem’in bir benzeri daha evvel yaratılmamıştı” kavl-i celilinden dolayı İrem’in bir şehir olduğunu söyleyenler de vardır. Bağ-ı İrem “İrem bağları” lisanımızda meşhurdur. (Tefsir-i Kurtubî)
Şu halde, İrem ismini erkek veya kız çocuğa koymanın şer'en bir mahzuru yoktur. Çocuğa güzel bir isim konması Hazret-i Peygamber’in emridir. Ancak İrem, anıldığı zaman, Kur’an-ı kerimde helâk edilmiş bir kavim hatıra gelmektedir. Bu sebeple çocuğa bu ismi vermemek daha iyidir.

Cevab:

Yaygın kanaat, Hazret-i Muhammed’in kendisine peygamberlik bildirilmeden önce eski şeriatların hükümleriyle amel etmediği istikametindedir. Hanefî ve Şâfi’îlerin bir kısmı bu görüştedir. Buna göre, Hazret-i Peygamber, eski şeriatlarda da bulunduğu bilinen Kâbe’yi tavaf, leş yememek gibi bir takım işleri, maslahat sebebiyle ya da teberrüken (bereketlenmek için) veya kendi aklıyla güzel bulduğu için yapmıştı. Hazret-i Peygamber’den önceki devir fetret devri idi ve önceki şeriatların hükümlerinin kendisine ulaştığına dâir bir bilgi de yoktur. Eski peygamberlerin şeriatlarının unutulduğu ve uzun süre peygamber gönderilmeyen zaman aralığına fetret devri denir. Bu devirde yaşayan insanlar prensip itibariyle dinî emirlerle mükellef tutulamazlar. Hazret-i İsa ile Hazret-i Muhammed’in arası bir fetret devridir. Bir başka deyişle Hazret-i İsa’nın getirdiği şeriat unutulmuş, hatta mukaddes kitabı İncil bile tahrife uğramıştır. Tevrat için de aynı şey söylenebilir.

Peygamberler, umumiyetle şeriatların unutulduğu zamanlarda gönderilirler. Dolayısıyla Hazret-i Peygamber’in eski şeriatlarla amel etmesi mümkün değildir. Çünki peygamber gönderilmeden dinin füruu, yani şeriatla mükellefiyetten bahsedilemez. Ancak dinin aslı, yani iman bahse konu olabilir. Hazret-i Muhammed’in bi’setten (peygamberliği kendisine bildirilmeden) önceki hâli bilinmektedir. Kendisinden böyle başka bir şeriatla amel ettiği hususunda bir nakil, bir söz bize gelmemiştir. Kaldı ki böyle bir şey olsaydı, bu şeriatların bağlıları, mesela Yahudi veya Hıristiyanlar, bi’setten sonra O’nun kendilerine ve kendi şeriatlarına nisbetini iftiharla bildirirlerdi ki, böyle bir şey de bahis mevzuu değildir. (Serahsî, Usul, II/100-101; Âmidî, Usul, IV/121-123; Gazâlî, Mustasfa, I/132;  Hâdimî, Mecami, 211; Keşfü’l-Esrârı Pezdevî, III/932 vd; İbnü’l-Hümâm, Tahrir, 359.)

Hazret-i Muhammed’in annesi, babası, dedesi ve amcası Hazret-i İbrahim’in inancında birer mümin idi. Bu dinden kendilerine intikal eden bazı amel esaslarına göre de ibâdet ederlerdi. Hazret-i Musa ve Hazret-i İsa daha sonra geldiği halde, bunlar Yahudi veya Hıristiyan dinine girmiş değillerdi. Çünki bu dinler Arabistan’da doğru bir şekilde tebliğ edilmiş değildi. Bir dinin hükümleri doğru bir şekilde tebliğ edilmemişse, bu hükümlerin insanları bağlamayacağı açıktır. Böyle bir zamanda insanlar sadece iman ile mükelleftir. Fetret devri prensibi bunu gerektirir.

Hazret-i İsa’nın gelişinin üzerinden uzun asırlar geçmiş, bu dinin esasları unutulmuştu. Arabistan’da tek tük Hıristiyanlar vardı. Hazret-i Muhammed’in peygamberliğine ilk inananlardan ve Hazret-i Hadice’nin amcası oğlu Varaka bin Nevfel bu dindendi. Bu da bir arayışın neticesidir. Medine’de üç Yahudi kabilesi yaşamaktaydı. Bunların inanç esaslarının da orijinal olduğu söylenemez. Bunun dışındakiler ya müşrik veya Hazret-i İbrahim’in dinine inananlardı. Hazret-i Muhammed, peygamberliğini açıklamadan evvel Arabistan’da az da olsa tevhid inancını benimseyen ve eski peygamberlerin, bilhassa Hazret-i İbrahim’in şeriatından geldiği zannedilen bazı esaslarla amel eden kimseler vardı. Ümeyye bin Ebî Salt ile meşhur hatib ve şâir Kus bin Sa’îde ile Cennetle müjdelenen on sahabiden biri olan Hazret-i Said’in babası Zeyd bin Amr bunlardandır. Hazret-i Muhammed bunlar için “Kıyâmet günü tek başına bir ümmet olarak haşrolunacaktır” buyuruyor.

Hazret-i Muhammed’in dedeleri, bu arada Abdülmuttalib, babası Abdullah, annesi Âmine ve amcası Ebû Tâlib de Hazret-i İbrâhîm’in inancındaydı. Nitekim Kur’an’da “Sen, yani senin nûrun, hep secde edenlerden dolaştırılıp, sana ulaşmıştır” buyurulmaktadır (Şuarâ: 219). Bu inanca Hanîf inancı, bunlara da Hanîfler (Hunefâ) denir. Hanîf, hanef masdarından sıfat-ı müşebbehedir. Yanlış ve sapık olan şeye hiç dalmadan doğruya meyleden mânâsınadır. İslâmiyetten önce putlara tapınmayan, hacc yapan, sünnet olan, kısacası Hazret-i İbrahim’in dininden o zamana intikal etmiş esaslara tâbi bulunanlar için (Sâbiî’nin zıddı olarak) bu isim kullanılmıştır. Hanîf kelimesi Kur’an’da da müteaddit defalar geçer. Müslim kelimesiyle kullanıldığında hacceden; tek başına kullanıldığında ise Müslüman olan, tevhid inancında olan mânâsı kasdedilmiştir. Kur’an-ı kerimde Hazret-i İbrahim için bu sıfat kullanılmaktadır. Pek çok âyet-i kerimede Hazret-i İbrahim’in hanîf olarak vasıflandırılması da boşuna değildir. Çünki zamanında kendisinden başka tevhid inancını taşıyan kimse kalmamıştı. Etrafında hemen herkes putlara tapınırken, o tek tanrıya ibadet etmekteydi. Keldanîler gibi bâtıl yolda değil; Hakka yönelmişti (Bakara: 112, 135, Ahkâf: 13). Hazret-i İbrahim, Kur’an ve hadîslerde başka birçok hasletleriyle de övülmüş büyük bir peygamberdir. Allahın kendisini bütün insanlara ve inananlara imam, önder yaptığı bildirilmektedir (Bakara: 124, Nahl: 120). Tevhid inancı sonraki nesillere bu peygamberden intikal etmiş; şeriatı yayılmıştı. İslâm coğrafyasında bilinen peygamberlerden kendisinden sonrakilerin hepsi O’nun soyundandır. Semâvî dinlere mensup insanların hepsi kendisini büyük bilir ve inanırlar. Bütün dinlerdeki itikadî ve ahlâkî prensipler hep O’ndan intikal etmiştir. Bundan dolayıdır ki İslâm akâidinde, Müslümanlar -Kur’an’ın tâbiriyle- Hazret-i Muhammed’in ümmeti ve Hazret-i İbrâhîm’in milleti olarak tavsif edilmektedir. Millet aynı inancı benimseyen insanların hepsine denir. Osmanlı Devleti’nde gayrımüslim teb’a dinlerine göre gruplandırılmış ve hepsine dinî/hukukî imtiyazlar tanınmıştı. Buna “millet sistemi” denir: İslâm milleti (millet-i İslâm), Rum (Ortodoks) milleti, Ermeni (Gregoryen) milleti, Yahudi milleti gibi. Eski ilmihal kitaplarında, mesela Sultan Fâtih devri ulemâsından Mehmed bin Kutbüddin İznikî’nin Mızraklı İlmihal diye bilinen Miftahü’l-Cenne’de “Din ve millet, ikisi birdir”, diye yazar (s. 64).

Görülüyor ki hanîflik Hazret-i İbrahim’in dininin esas vasfıdır; ama sadece bu dine mahsus değildir. Bu bakımdan hanîf, tevhid inancına çağıran peygamberlere uyan kimseye denir (Beyyine: 5, Hacc: 30, 31). İşte hanîflik olarak bilinen Hazret-i İbrahim’in şeriatine âit hükümlerin bazıları Arabistan’da da câriydi. Hanîf dininin esasları olan bu hükümleri, Hazret-i Muhammed de kabul ve tatbik etmiştir.

Cevab: İslâm hukukunda sedd-i zerâyi’ prensibi vardır. Kötülüğe götüren yolların, vesilelerin kapatılması demektir. “Yabancı kadınlarla baş başa kalmayınız (halvet), tokalaşmayınız (musafaha), cilveli konuşmayınız, açık saçıkken bakmayınız, çünkü bunların hepsi asıl günah olan zinaya yaklaştırır” demektir.

Cevab: Nasıl kendisi hiç bir varlığa benzemez ise, ruh da yaratılmış hiç bir şeye benzemez demektir. Benzerlik, benzemezlik bakımındandır.

Cevab: Dinde zorlama yoktur demek, gayrımüslimler müslüman olmaya zorlanamaz demektir. Müslümanın, dinin emirlerine uyması mecburidir. İslâm devleti umumi hayatta bunu takib eder.

Cevab: Arz bir, semâ (gök) yedi tanedir.

Cevab: Burada zikr-i cüz, kasd-ı küll vardır. Buradaki hüküm diğerlerine kıyas edilmiştir. Hadlerde kadının şâhidliği hiç muteber değildir. Buna mukabil ebelikle alâkalı hallerde ve ibadetlerde tek kadının beyanı muteberdir.

Cevab: Şeriatın tatbik edilmediği bir yerde bazı muafiyetler vardır. Mesela had cezaları infaz edilmez. Ama ibadetler, namaz, oruç, zekât, hac, tesettür, içki ve domuz eti yasağı gibi şahsî mükellefiyetler devam eder. Nitekim Mekke önceleri şeriatın tatbik edilmediği bir yer olduğu halde, bu gibi hususlar orada tatbik olunmuştur. Dinin insan hakları anlayışı farklıdır. Önce Allah hakları gelir. Allah’ın emirleri için hiç bir müslüman insan haklarına aykırı diyemez. Gayrımüslimler için zaten böyle bir mükellefiyet yoktur.

Cevab: Hazret-i Peygamber, bu emir gelince namazda geriye dönüp yürüyerek en son safın önüne geldi. Cemaat de böyle geriye dönüp namazı tamamladılar.

Cevab: İslâmiyette mülkiyet hakkı masundur (dokunulmazdır). Âyet-i kerimede buyuruluyor ki: “Herkes için çalıştığı kadarı vardır”. İnsanlar günaha girmeden, hak yemeden dilediği kadar kazanır; haram işlemeden dilediği gibi de harcar. Buna kimse karışamaz. Zengin olmak, mal kazanmak, refah içinde yaşamak suç değildir. İbrahim aleyhisselâmın yalnızca koyunlarının iki vâdiyi doldurduğu bilinir. Kur’an-ı kerimde mal için hayır tabiri kullanılır. Davud ve Süleyman aleyhisselâmın zenginliği malumdur. Hazret-i Peygamber, fakirliği tercih etmiştir. Esasında çok zengindi. Ganimetlerin beşte birinin beşte biri ona aitti. Hazret-i Hasan ve Hüseyin de çok zengindi. Eshab-ı kiram içinde servet sahibi olanlar çoktu. Abdurrahman bin Avf’ın zenginliği meşhurdur. Vefat ettiğinde malının üçte birini vasiyet etmiş, kalanından dört hanımından her birine 32’de 1 miras hissesinin karşılığı olarak 83 bin dinar altın düşmüştü. Hazret-i Peygamber, “Zekâtı verilen mal kenz değildir” buyurarak altın ve gümüşü yığıp Allah yolunda harcamamayı kötüleyen âyet-i kerimeyi tefsir etmiştir. Ebu Zer, kenz âyetini ictihadıyla farklı tefsir ederek icmadan ayrıldı. Marjinal görüşü sebebiyle o zamanki Müslüman cemiyetinde kendisine taraftar bulamadı. Ayrı bir yerde tek başına yaşadı.
Kur’an-ı kerimde mealen “İhtiyacından fazlasını ver!” buyuruluyor (Bakara: 219). Bu âyet-i kerime, “İhtiyacın olanı verme!” manasına gelmektedir. İhtiyacından fazlasını vermek lazım değildir. “Eli sıkı olma; büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker durursun” mealindeki ayet-i kerime (İsrâ: 29) de bu istikamettedir.
Yine Kur’an-ı kerimde geçen “Altın ve gümüşü kenz yapıp (yığıp) Allah oylunda harcamayanların vay hâline” hükmü, farz olan zekâtını vermeyip yığanalrı kötülüyor.
Sahabe arasında mülkiyet ve servet hususunda Ebu Zer’in farklı görüşte olduğu bilinir. Bu görüşüyle icmâya muhalefet etmiş; ama içtihadından dolayı da kınanmamıştır. Kendi inancına göre yaşamıştır. “İslâmî sosyalizm” diyenler hep bunu misal gösteriyor ise de, bu, bâtıldır.
Kur’an-ı kerime göre, herkes için çalıştığının karşılığı vardır. İslâmiyet, istihsalde hür teşebbüs ve serbest mülkiyeti; gelirin ferdlere dağılışında ise sosyal adaleti esas almıştır. Bu cihetiyle liberal ekonomiden ayrılır. Sosyalist ekonomiye ise hiç yaklaşmaz.
Zenginlik suç değildir. Dünyayı kalbine sokmak, yani Allah’ı unutmak, malıyla günah işlemek suçtur. Bu ise fakirlerde bile olabilir. İki keçisi olanın kalbinde bu iki keçi varsa, kötü yoldadır. Çok zengin eğer kalbine sokmamışsa iyi yoldadır. Böyle olmakla beraber, mübahların fazlasından kaçınmak, mütevazı yaşamak, ihtiyacı fazlasını Allah yolunda dağıtmak iyidir, övülmüştür; ama farz kılınmamıştır. Kenz ayetinin ne manaya geldiği tefsirlerde açık anlatılıyor. Gizli değildir. Asırlarca Müslümanların doğru anlayıp üzerinde ittifak ettiği bir meseleyi, yeni bir şeyler keşfetmiş gibi kurcalamak bence mânâsızdır.
7 yıldızlı otel maskaralığı bambaşka bir şeydir. Bir kere İslâmiyet kadınların böyle erkeklere karışarak eğlenmesini tasvip etmiyor. Ziynetlerini göstermesini, makyaj ve kokuyla sokağa çıkmasını, kadınlara bile belli yerlerini açmasını yasaklıyor. Yine dinin müzik hususundaki tavrı bellidir. Çalgılı ilahî, dine uygun değildir. Eğlence ile ibâdetin birbirine karıştırılması, hadis-i şerif ile yasaklanmıştır. Yani bunun israf olup olmadığına gelesiye daha nice felaketleri vardır. İşçi ile anlaşılan ücret verilir. Fazlasına hak sahibi değildir. Ama borcunu hemen vermek lazımdır. Allah ihsan sahiplerini sever. Ecdadımız ölçerken verirken biraz fazla vermeyi tercih etmiş. Padişahlar bile mütevazı yaşamayı tercih etmiştir. Lüks içinde yaşamak çoğunlukla bir kompleksin neticesidir. Ama konforlu yaşayana, kazancı gayrımeşru değilse, yanlış yapıyor denemez. Hazret-i Peygamber’in kıymetli elbiseler giydiği malumdur. İmam Ebu Hanife tüccardı. Zengindi. 4000 dirhem kıymetinde elbise giyerdi. Çünki insanların dış görünüşe ehemmiyet verdiğini biliyordu. Müslümanlığın vakarını korumak için böyle yapardı. Bugün de Müslümanların iyi yaşaması, dinlerinin vakar ve haysiyetini korumak içinse iyidir, güzeldir. Din düşmanlarına nisbet olur. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: “Allah, bir kuluna nimet verirse, eserini üzerinde görmeyi sever”. Zengin adamın basit yaşaması da hoş değildir, mürüvvetsizliktir, dine zarar verir. “İslâmiyet bir lokma bir hırka felsefesini savunuyor” diyenlere prim verilmiş olur.

Cevab: Her peygamberin kavminin dilinde indirilmiştir. Tevrat İbranice, İncil Aramice (Süryanice) idi.

Cevab: Kıyamette herkesin dinde tâbi olduğu zâtların arkasında haşredileceği meâlinde bir âyet-i kerime vardır. Tefsirler, bundan mezhep imamlarının kasdedildiğini söylemektedir.

Cevab: Semûm, ateşin isimlerindendir. Cehennemin de bir tabakasıdır. Kavurucu rüzgâra, yakıcı soğuğa da denir. Kur’an-ı kerimde geçer. (Kurtubi)

Cevab: Dini ilimlerde belli bir temeli olmayan kimsenin tefsir okuması uygun değildir. Var ise, Türkçe tefsirlerin en ehveni Tibyân ve Mevâkib tefsiridir.

Cevab: Bu söz ile kasdedilen, bu suçun, kabahatin cezası değildir. Bundan doğan uğursuzluk, o kimsenin çoluk çocuğuna feyz-i ilahînin, inayet-i rabbanînin, lutf-ı sübhaninin gelmesine mani olur demektir. Veya bu hatadan doğan menfi netice, o adama ceza olarak çoluk çocuğunda ortaya çıkar. Veya çoluk çocuğu bundan dolayı sıkıntı çeker ve bu işin kötü olduğu, gelecek nesillere bile zarar verdiği anlaşılır. Böylece bir daha kimsenin yapmaması umulur. Ve böylece çoluk çocuğuna gelen sıkıntı, o suçu işleyen adam bakımından bir ceza, çoluk çocuk bakımından rahmet olabilir. Allah’ın işine akıl ermez. Kaldı ki bu söz mutlak değildir.

Cevab: Afallahü anke sözü, Allah bu yaptığından dolayı seni mesul tutmadı demektir. Nitekim Kur’an-ı kerimde afallahü amma selef, önceki yaptıklarınızdan Allah sizi mesul tutmadı sözü de bu mânâya gelir. Yoksa peygamberler masumdur; günah işlemekten korunmuştur. Ancak iki doğru ile karşılaştıklarında insan olmak hasebiyle en doğruyu seçme hususunda yanılabilirler. Bu ise hata veya kabahat değil, zelle (sürçme) olarak isimlendirilmiştir.

Cevab: Nesholunmuş âyet-i kerimeler muvakkat hükümler ihtiva eder. Sayısı fazla değildir. Bunun dışındakiler cihanşümuldür ve kıyamete kadar câridir.

Cevab: İctihadın şartları sayılırken, esbab-ı nüzul ve esbab-ı vürudu (yani âyet-i kerimelerin geliş ve hadis-i şeriflerin söyleniş sebeplerini) bilmenin şart olduğu bildiriliyor. Esbâb-ı nüzul ve vürudü bilmeyen, nassı doğru ve etraflı bir şekilde anlayamaz. Nitekim Hazret-i Peygamber, "Ümmetimden en korktuğum şey, müşrikler hakkında gelmiş âyet-i kerimeleri, müslümanlara mal etmeleridir" buyurmuştur. Yine "Kur'an-ı kerimi kendi reyiyle tefsir eden -doğru olsa bile-hata etmiştir" hadis-i şerifi esbab-ı vürudu bilmenin ehemmiyetini göstermektedir. Sahabiler arasında, birbirlerinin ictihadlarını analiz ederkenn, esbab-ı nüzule mutabık olup olmamasını da dile getirdiği bilinmektedir.

Şu halde nassın tercüme manasını anlamak için esbab-ı nüzul ve vürudu bilmek şart değildir. Ama tefsir ve hüküm çıkartmak için faydalıdır. Yine de vâcibdir denemez. Her âyet-i kerimenin veya hadis-i şerifin iniş veya söyleniş sebebini herkesin bilmesi beklenemez. Ancak siyak ve sibak, âyet-i kerimenin doğru anlaşılmasında esbab-ı nüzulden bile daha mühimdir. Öte yandan bir sebebin hususîliği, hükmün umumîliğine tesir etmez. Evlenmek istediği kadının arkasından Medine’ye hicret eden kişi hakkında söylenen “Ameller niyetlere göredir” hadis-i şerifi, sadece bu meseleye münhasır görülemez.

Cevab: Abdullah bin Âmir bin Rebia der ki: Bu emir, karanlık bir gecede kıbleden başka bir tarafa namaz kılan kimseler hakkında inmiştir. Biz, karanlık bir gecede yolculukta Peygamber aleyhisselâm ile bulunuyorduk. Kıblenin nerede olduğunu bilemedik. Bizden her bir kişi kendi kanaatine göre bir tarafa dönüp namaz kıldı. Sabahı edince bunu Peygamber aleyhisselâma anlattık. Bunun üzerine: "Bundan dolayı nereye dönerseniz Allah'ın vechi (yüzü) oradadır" meâlindeki Bakara suresinin 115. âyet-i kerimesi nâzil oldu. (Tefsir-i Kurtubî) Ni’met-i İslâm’da der ki: "Sahabe hazeratı, bir karanlık gece, seferde teheccüd namazını her biri bittaharri bir tarafa yönelerek kıldıkları sabah olunca tebeyyün ederek Zât-ı Hazret-i Risâlete arz olundukta "fe-eynemâ tuvellû fe-semme vechullah" kavl-i kerîmi nâzil olmuştur. Binaenaleyh bir kimse kıbleyi taharri edip (araştırıp) namaz kıldıktan sonra, kıbleye yanlış durduğu anlaşılırsa, namazını kaza etmez. Buradaki “yüz” kelimesi müteşabihtir. Ulemâ bundan maksad, Allahü teâlânın rızasıdır, çünki yüz razı olduğu yöne döner, buyurmaktadır. (İmam Şa’rânî-Uhûdü’l-Kübrâ)

Cevab: İmam Kurtubî tefsirinde "er-Rahmân" adının menşei hakkında şunları söylüyor:
"er-Rahmân" adının menşei hakkında farklı görüşler vardır: Kimisi bu ismin müştak (türemiş) bir isim olmadığını söylemektedir. Çünki Allah'a has isimlerdendir. Diğer taraftan eğer bu kelime, rahmet'ten türemiş olsaydı, rahmet olunan ile birlikte de kullanılabilmeli idi. Ve böylelikle "Allah kullarına rahîmdir" denilebildiği gibi "Allah kullarına rahmândır" da denilebilmeli idi. Yine eğer bu isim rahmet'ten türemiş olsaydı Allah'ın adı olarak bunu işittiklerinde Arapların şaşırmamaları gerekirdi. Çünkü o zaman Araplar, Rablerinin rahmet sahibi olduğunu kabul ediyorlardı. Allahü teâlâ şöyle buyurmaktadır: "Onlara: Rahmana secde edin denildiğinde onlar: Rahman neymiş? dediler." (Furkan suresi, 60). Hudeybiye Sulhu sırasında da Hazret-i Ali, Peygamber aleyhisselâmın emriyle "Bismillahirrahmânirrahîm" yazınca Süheyl bin Amr şöyle itiraz etmişti: Biz "Bismillahirrahmânirrahîm’in ne demek olduğunu bilmiyoruz. Bunun yerine bizim bildiğimiz şey olan "Bismikellahumme" (Senin adın ile Allah'ım) diye yaz!” dedi. İbnü'l-Arabi der ki: Onların bilmedikleri mevsuf (nitelenen) olan Allah değil, onun sıfatı idi. Buna delil olarak onların "Rahmân kimdir?" demeyip "Rahmân nedir?" demelerini göstermektedir. İbnü'l-Hassâr buna itiraz ederek der ki: Başka bir âyet-i kerimede meâlen, "Ve onlar Rahmânı inkâr ederler" buyurulmaktadır sözünü delil gösterir (Ra'd suresi, 30).
Ulemânın ekserisi "er-Rahmân" lafzının mübalağa ifade etmek üzere "rahmet" kökünden türemiş ve mebni bir kelime olduğunu kabul eder. Mânâsı ise, eşsiz olan rahmet sahibi demektir. İşte bundan dolayı "er-Rahîm" lafzının tensiye ve cem’i (ikili ve çokluk hâli) yapıldığı halde, bunun tensiye ve cem’i yapılmaz.
İbnü'l-Hassâr der ki: Bu kelimenin türemiş olduğunun delillerinden birisi de Tirmizî'nin rivayet ettiği şu rivayettir. Abdurrahmân bin Avf, Rasulullah aleyhisselâmı şöyle buyururken dinlemiş: "Allah azze ve celle buyurdu ki: Ben Rahmânım. Rahmi (akrabalığı) yarattım ve ona kendi ismimden türeyen bir isim verdim. Kim sıla-ı rahme (akrabalığı bağlamaya) riâyet ederse ben de onu bağlarım. Kim de onun bağını keserse ben de onu keserim." Bu hadis-i şerif er-Rahmân isminin türemiş olduğunu açıkça ortaya koyan bir ibaredir. Arapların bu ismi hayret ile karşılamalarının sebebi Allah'ı ve ona karşı yerine getirilmesi gereken vazifeleri bilmeyişlerinden dolayıdır.
İbnu'l-Enbârî ez-Zâhir adlı eserinde zikreder ki: el-Müberred "er-Rahmân"ın İbranice bir isim olduğunu, bundan dolayı da bununla birlikte er-Rahîm isminin de zikredildiğini iddia eder. Bunu ifade etmek üzere de bazı beyitleri delil gösterir. Ebu İshak ez-Zeccac "Meani'l-Kur'ân"da şöyle der: Ahmed bin Yahya dedi ki: "er-Rahîm" Arapça ve "er-Rahmân" İbranicedir. İşte bundan dolayı ikisi bir arada zikredilmiştir. Fakat bu kabul edilmeyen bir görüştür.
Rahman ve Rahîmin bir arada zikredilmesi, te'kid için olabilir. Ebu İshak der ki: Bu da güzel bir görüştür. Ve te'kidde büyük bir fayda vardır. Arapların sözünde de bu pek çoktur. Onun için ayrıca delil göstermeye ihtiyaç yoktur. Burada te'kidin faydası ise Muhammed bin Yezid tarafından şöylece izah olunur: Bu, lütuf üstüne lütuf, nimet üzerine nimet ve ümidvarların emelinin boşa çıkmayacağına dair bir vaaddir.
İmam Kurtubî tefsirinde "Rahmân" ve "Rahim" arasındaki farkı şöyle izah eder:
Rahman ve Rahîm isimlerinin aynı mânâyı ifade edip etmediği hususunda ulemâ ihtilaf etmiştir. "Nedmân ve Nedîm (pişmanlık duyan)" kelimelerinde olduğu gibi aynı mânâya gelirler, denilmiştir. Bu Ebu Ubeyde'nin görüşüdür. Bazıları da fa'lân (rahman kelimesinin vezni), faîl (rahîm kelimesinin vezni) binası gibi değildir. Çünkü fa'lân vezni ancak fiilin mübâlağalı hâlini anlatmak için kullanılır. Meselâ kızgınlık ile dolup taşmış bir kimse için "gadbân" tabiri kullanılır. Faîl vezni ise bazen fail ve mef'ul (yani etken ve edilgen) anlamlarını ifade edebilir. Buna göre "er-Rahmân" isim olarak hususi, fiil olarak umumi; "er-Rahîm" ise isim olarak umumi, fiil olarak hususidir. Bu cumhurun görüşüdür.
Ebu Ali el-Fârisî der ki: "er-Rahmân" bütün rahmet çeşitleri hakkında kullanılan umumi bir isim olup, yalnız Allahü teâlâ hakkında kullanılır. "Er-Rahîm" ise, mü'minler hakkında kullanılır. Nitekim Allahü teâlâ meâlen şöyle buyurmaktadır: "Ve mü'minlere çok rahîmdir." (Ahzab suresi, 43). el-Arzemî der ki: "er-Rahmân" yağmur gibi umumi olarak bütün nimetlerle bütün mahluklarına merhamet edendir. "er-Rahîm" ise, onları hidâyete iletmek, onlara lütuflarda bulunmak suretiyle mü'minlere merhametli olandır.
İbnü'l-Mübarek der ki: "er-Rahmân" kendisinden istendiği zaman verendir. "er-Rahîm" ise kendisinden dilekte bulunulmadığı zaman kızıp gazaplanandır.
İbni Kesîr de tefsirinde bu hususta der ki:
Rahmân ve Rahîm ismi rahmet kökünden mübâlağa vezninde türemiştir. Rahman ismi Rahîm isminden daha mübâlağalıdır. Taberî bu hususta ittifak edilen görüşü şöylece hülasa eder: Seleften gelen bazı tefsirlerde Îsâ aleyhisselâmdan rivâyet edilen «Rahman; dünya ve âhirette fazla esirgeyici, Rahîm ise yalnızca âhirette esirgeyici mânâsınadır» sözü nakledilir ve bu, yukarıdaki şekle delâlet eder. Bazıları ise bu isimlerin türetilmemiş olduğu kanaatindedir. Zira türemiş olsaydı rahmet edilenin zikriyle birleştirilmezdi.
Taberî der ki, Azremî söyle demiştir: Rahman ve Rahîm derken; Rahman tüm mahlûklara; Rahîm ise mü'minlere merhamet eden mânâsınadır. Denilir ki bunun için Allahü Teâlâ meâlen şöyle buyurmuştur: «Gökleri yeri ve ikisinin arasındakileri altı günde yaratan, sonra da arşa hükmeden Rahmân'dır. Bunu, haberdâr olana sor!» (Furkan suresi, 59). «O Rahman arşı istilâ etti.» (Tâhâ suresi, 5) meâlindeki âyette geçen istivâ kelimesinin Rahmân ismiyle zikri, rahmetini bütün mahlûklarına teşmil içindir. Yine meâlen: «Ve o mü'minler için Rahîm olandır». (Ahzâb suresi, 43) buyurmuştur ki burada Rahîm ismini mü'minlere tahsis etmiştir. Derler ki, bu da gösteriyor ki Rahmân rahmet bakımından daha çok mübâlağadır. Çünkü her iki dünyada tüm mahlûkâta rahmet eden anlamına gelir. Rahîm ise, mü'minlere hâstır.
Allahü Teâlâ'nın Rahmân ismi yalnız O'na mahsûstur ve O'nunla başkası isimlendirilmemiştir. Nitekim Allahü teâlâ meâlen şöyle buyurur: «De ki: «İster Allah deyin, ister Rahman deyin. Hangisini derseniz deyin en güzel isimler O'nun içindir!» (İsrâ suresi, 110). Râhîm sıfatına gelince, Allah bu sıfatı kendinden başkaları için de kullanmıştır: «Andolsun ki, size kendinizden bir peygamber gelmiştir ki, sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelir, sizin üzerinize düşkündür, mü'minlere Rauf ve Rahîm'dir.» (Tevbe suresi, 128). Kendinden başkalarım diğer isimlerinden bir kısmıyla tavsif ettiği de vâriddir. Nitekim meâlen şöyle buyurur: «Biz insanı katışık bir damla sudan yaratmışızdır. Onu deneriz. Bu yüzden onu semî’ (işitici) ve basîr (görücü) yaptık.» (İnsan suresi, 2).
Taberî der ki; Hasan Basrî'den rivayet olundu ki: «Rahman ismi başkası için memnû'dur. Rahman insanların edinebilecekleri bir isim değildir. Çünkü o Yüce ve Mübarek zât'ın adıdır.
Hâsılı kelâm, Allahü Teâlâ'nın isimlerinden bir kısmı başkalarına verilebilir, bir kısmı verilemez. Bu verilemeyenler arasında Allah, Rahmân, Hâlık, Râzık ve benzeri isimler yer alır. Bunun için her şeye Allah'ın adıyla başlanır ve Rahmân sıfatıyla devam edilir. Zira Rahmân, Rahîm'den daha hususî ve daha çok bilinenidir. Çünkü isim önce en saygıya değer isimlerle başlar ve bu yüzden en özel olan isimler kullanılmıştır.
Yine İmam Kurtubî "er-Rahmân" ve "er-Rahîm" isimlerinin kullanılması hakkında şunları söyler:
Ulemanın ekserisi, "er-Rahmân"ın Allahü teâlânın has ismi olup başkasına verilmesinin caiz olmadığı kanaatindedir. Şu emir (meâlen) bunu göstermektedir: "De ki: İster Allah diye dua edin, ister Rahmân diye dua edin!" (İsrâ sûresi, 110). Burada görüldüğü gibi er-Rahmân adı başkasının ortaklığının bahis mevzuu olmadığı diğer adı olan "Allah" lafzına denk ve müsavi olarak zikredilmiştir. Bir başka yerde de meâlen şöyle buyurmaktadır: "Senden önce gönderdiğimiz peygamberlerimize sor: Rahmân'dan başka ibâdet edilecek tanrılar kılmış mıyız?" (Zuhruf suresi, 45). Burada Allahü teâlâ, ibâdete müstehak olanın "Rahmân" olduğunu haber vermektedir. Müseylime el-Kezzab (Allah'ın lâneti üzerine olsun) kendisine "Rahmânu'l-Yemâme" adını vermek cesaretini göstermiştir. Müseylime kendisine bu adı verir vermez, hemen kulağına "el-Kezzab (çok yalancı)" şeklindeki sıfatı ulaşıverdi. İbnü'l-Arabî, er-Rahmân adının Allahü teâlânın ism-i a'zamı olduğunu rivâyetini de zikreder.
"er-Rahîm" mahlûklar için mutlak bir vasıftır. Mehdevî "er-Rahmân" isminde umumî bir mânâ bulunduğundan dolayı besmelede önce zikredilmiştir, diyor. Şöyle bir rivayet de vardır: er-Rahîm'in mânâsı, sizin Allah'ı ve er-Rahmân'ı bulmanız er-Rahîm iledir. Çünkü er-Rahîm, Muhammed aleyhisselâmın vasfıdır. Allahü teâlâ, onu böyle tavsif eder (meâlen): "O rauf (çok şefkatli) ve rahîmdir (çok merhametlidir)." (Tevbe suresi, 129). Bu izahı yapan, besmeledeki mânânın şöyle olduğunu kastetmiş gibidir: "Bismillahirrahmâni ve birrahîmi". Yani Muhammed aleyhisselâm vâsıtasıyla bana ulaştınız. Yani ona uymak ve onun getirdiklerine tâbi olmak sayesinde sizler benim sevabımı, lütuf ve ihsanımı ve vechime nazarı elde edebildiniz.
Ali bin Ebi Tâlib kerremallahü vechehu’dan rivayet olundu ki: Bismillah, her türlü hastalığa karşı şifadır. "er-Rahmân" ona iman eden herkese yardımdır. Bu, kendisinden başkasına bu ismin verilemeyeceği zâtın adıdır. "er-Rahîm" ise tevbe edene, iman edip sâlih amel işleyene merhametlidir demektir. Osman bin Affan'dan rivayet olundu ki: Rasulullah aleyhisselâma besmelenin mânâsını sordum. Şöyle buyurdu: "Ba, Allahü teâlâ'nın belâsı (sınaması), ruhu, aydınlığı, parlaklığı ve yüceliği; sin, Allahü teâlânın üstünlüğü; mim, Allah'ın mülkü demektir. Allah, kendisinden başka hiçbir ilah olmayandır. Rahmân ise, mahlûklarından iyi olana da, kötü olana da merhametli olan demektir. Rahîm ise, bilhassa mü'minlere karşı şefkatli ve merhametli olan demektir.
İbni Kesîr tefsirinde bu hususta der ki:
Ebu Ali el-Fârisî der ki: Rahman, Allahü teâlâ'ya mahsus olup, tüm rahmet türlerini içine alan umûmî bir addır. Rahîm ise mü'minler için bahis mevzuudur. Nitekim Allahü teâlâ : «Ve o mü'minler için rahîm olandır» buyurur. İbni Abbâs der ki: Rahman ve Rahîm birbirine çok yakın iki isimdir. Biri diğerinden daha çok rahmet sahibi mânâsına gelir. Sonra Hattâbî'den ve diğerlerinden nakledilir ki onlar bu sıfat konusunda müşkilpesend olmuşlardır ve öyle sanıyoruz ki daha çok yumuşaklık anlamına gelir demişlerdir. Nitekim hadîste : «Allah yumuşaktır, bütün işlerde yumuşaklığı sever. Ve o baskı ile vermeyeceğini yumuşaklıkla verir.» buyurulmuştur. İbnü’l-Mübârek ise, “Rahmân isteyince veren, Rahîm ise, istenmeyince kızan mânâsınadır” der.

Cevab: İslâm hukukunda erkek olsun, kadın olsun suç işleyen cezalandırılır. Bu cezanın esası da bedenî cezadır. Bazı kimseler, Nisâ sûresi 33. âyetinde, kadınların döğülmesinin emrolunduğunu zannetmektedir. Halbuki bu âyet-i kerîmede meâlen, “Erkekler, kadınlar üzerine hâkimdirler. Çünki, Allahü teâlâ, bazı kullarını bazısından üstün yaratmıştır. Hem de, erkekler kendi mallarını onlar için harcarlar. Kadınların iyileri Allah’a itaat eder ve kocalarınnın haklarını gözetirler. Kocaları bulunmadığı zaman, onların namuslarını ve mallarını Allahın yardımı ile korurlar. Hıyânet etmesinden korktuğunuz kadınlara, koca haklarını öğretin ve tatlı sözlerle nasihat edin! Onları yatağınızdan ayırın! Yine uslanmaz iseler, hafif döğün! Uslanırlarsa, onları üzecek şey yapmayın!” buyuruluyor. Görülüyor ki, mala ve namusa hıyânet etmeyen kadınları döğmek değil, onları hiçbir suretle üzmek câiz değildir. Namusa ve mala hıyânet edenlere, her hükûmet, her kanun, ağır ceza vermektedir. İslâm hukukunda kadınlara kıymet verilip acındığı için, hâin olanlarının kanun pençesine düşürmeden önce, hafif vurmakla ıslahlarının da tecrübe olunması emredilmektedir. Nitekim bir hadîs-i şerîfte “Bir erkek, zevcesini döğerse, kıyâmette ben onun dâvâcısı olurum” buyurulmuştur. Zevcesinin evlilik hukukunu yerine getirmediğinden şikâyet eden kimseye, nihayet boşanması tavsiye olunur. Aksi takdirde en ufak bir kabahat için mahkemeye gidilmesi, evlilik mahremiyetlerinin ortaya dökülmesi icab edecektir. Üstelik mahkemeye intikal ettikten sonra, bu evliliğin sağlıklı bir şekilde yürümesi de zorlaşır. İslâm hukukunda bir münkeri, yani dine ve hukuka aykırı işi gören herkesin diliyle, bu mümkün olmazsa eliyle men etmesi vecibedir. Bu bir tazir cezasıdır. İslâm cemiyetinde herkes bu salahiyete sahiptir. Kadının dövülmesi aile mahremiyetinin mahkemeye intikal etmesini önlemek içindir. Neticede kadın akdin gereklerini yerine getirmediği için dövülmektedir. Gerekirse erkek de dövülür ama buna ancak mahkemenin gücü yeter.

Cevab: “Allah’ın kurtardığı” ve “Allah’ın tasfiye ettiği, saflaştırdığı” mânâsına Nuh ve Adem aleyhimesselâm için kullanılan Kur’anî tabirlerdir.

Cevab: Cin suresinde bahsedilen cinlerin Musa aleyhisselâma tâbi olduğu anlaşılmaktadır.

Cevab: Aynıdır. Fakat bazen iman, İslâm dinine inanmak, İslâm ise müslümanların hâkimiyetini kabul etmek mânâsına kullanılır. Nitekim bedevî Arablara hitaben “İman ettik demeyin, İslâm olduk deyin!” mealindeki âyet-i kerimede böyledir.

Cevab: Bu âyet-i kerime dinin bildirdiği kolaylıklar içindir. Mest, namazı kısaltmak, hasta için oturarak kılmak, ölümle tehdit edildiği zaman söylediği küfr lafzından mesul olmamak, seferde oruç tutmamak ve namazı kısaltmak gibi kolaylıklar kasdedilmektedir.

Cevab: Zinâya sebep olan işlerden de uzak durulması istenmektedir. Yabancı kadınların çıplak tenine dokunmak, öpüşmek, sarmaşmak, baş başa yalnız kalmak, cilveleşmek zinâ mukaddimeleridir.

Cevab: Mezkûr âyet-i kerime şarabın Cennette içileceğini bildirmektedir. Bu "şaraben tahûra" ifadesine temiz içecekler mânâsı da verilmiştir. Dünyada haram olan şeylerin cennette helâl olması abes değildir. Erkeklerin ipekli giyinmesi ve altın takması dünyada helâl değil iken, cennette helâldir.

Cevab: 1-Kur'an-ı kerim bazen bütün insanlara, bazen mü’minlere, bazen ehl-i kitaba, bazen müşriklere, bazen erkeklere, bazen kadınlara hitab eder.
2-Ekseri erkeklere hitab sigası kullanılması, Arabcada cemi’ (çokluk) erkek sigasına, tağlib tarikiyle kadınların da dâhil olması kaidesinden olayıdır. Birkaç erkek birkaç kadın varsa, erkekler için kullanılan entüm (siz) ve hüm (onlar) zamiri kullanılır.
3-Cemiyette erkeklerin hâkim oluşu tarihî bir realitedir. Kur'an-ı kerim'in maksadı bu realiteyi değiştirmek değil, imanı yerleştirmektir. Bu sebeple insanın yaratılışına uygun hükümler sevkedilmiştir.
4-Cihad, emirlik, nafaka gibi bazı mesuliyetler kadına değil, erkeğe yüklenmiştir. Burada erkeklere hitab edilmesi tabiîdir.
5-Üstünlüğün takva, cihad ve ilim ile olduğunu, cinsiyet ile olmadığını Kur'an-ı kerim açıkça beyan etmiştir. Ama her müessesede olduğu gibi, ailede de bir reis vardır. Bu da -nafaka verdiği müddetçe- erkektir. İslâmiyette pederşahîliğin yerini böyle değerlendirmek yerinde olur.

Cevab: Âli İmrân sûresi 42. âyet-i kerimesinde meâlen buyuruluyor ki: Melekler şöyle demişti: “Ey Meryem! Allah seni seçip temizledi. Seni bütün dünya kadınlarından üstün tuttu”. Kasâs sûresinin başındaki âyet-i kerimelerde ise Musâ aleyhisselâmın annesi ve Firavun’un hanımı övülmektedir. Ulemâ der ki: Kan bakımından yakın olduğu için, Hazret-i Fâtıma, Hazret-i Hadîce ile Hazret-i Âişe’den dahâ üstündür. Fakat bir bakımdan üstünlük, her bakımdan üstün olmasını göstermez. Bu üçünden en üstün hangisi olduğunu, âlimlerimiz başka başka söylemiştir. Hadîs-i şerîflerden anlaşıldığına göre, üçü de ve Hazret-i Meryem ve fir’avunun hâtunu Hazret-i Âsiye, dünya kadınlarının en üstünüdürler. Hadîs-i şerîfte, “Fâtıma, Cennet hâtunlarının üstünüdür. Hasen ve Hüseyn de, Cennet gençlerinin yüksekleridir” buyuruluyor ki, bu, bir bakımdan üstünlüktür (İtikadnâme). Nitekim Taberânî, Hâkim ve Müsned’de geçen hadîs-i şerîfte “Cennet kadınlarının en efdali. Hüveylid kızı Hazret-i Hadîce, Fatımatü binti’n-Nebiy, İmran kızı Meryem ve Firavun'un halilesi ve Müzahim kızı Âsiye'dir” buyurulmaktadır. Taberânî ve Bezzâr’daki hadîs-i şerifte ise, “Hadîce, devrindeki kadınların en hayırlısıdır. Meryem, devrindeki kadınların en hayırlısıdır. Fâtıma, devrindeki kadınların en hayırlısıdır” buyurulmaktadır. Yine bir başka rivayette: "Meryem'den sonra cennet kadınlarının efendisi Fâtıma ile Hadice'dir." Buyuruldu.
Kurtubî tefsirin’de hülâsaten deniyor ki: Allahü teâlânın Meryem’i seçip temizlemesi hususunda, Mücâhid ve Hasan küfrden temizlenmeyi anlamış; Zeccâc ise hayz, nifas ve benzeri hallerden temizlenmeyi ve Hazret-i İsa’yı doğurmak üzere seçildiğini bildirmiştir. Âlemlerin kadınların üstün tutmayı ise Hasan, İbni Cüreyc gibi müfessirler çağdaşı olan kadınlardan üstün tuttuğu mânâsını vermiş; Zeccâc gibi bazıları ise Sûr'a üfürüleceği ana kadar bütün kadınlardan üstün olduğunu söylemiştir. Kurtubî “Sahih olan da budur” diyor.
Bir hadîs-i şerifte (Müslim) "Erkeklerden pek çok kimse kemale ermiştir. Fakat kadınlardan İmrân kızı Meryem ile Firavun'un karısı Âsiye'den başkası kemale ermemiştir. Ve şüphesiz Âişe'nin kadınlara olan üstünlüğü, tiridin diğer yemeklere olan üstünlüğü gibidir." Buyuruldu. Ulemâ der ki: Kemâl en ileri noktaya varmak ve noksansız olmak demektir. Herşeyin kemali kendisine göredir. Mutlak kemâl ise yalnızca yüce Allah'a aittir. Şüphesiz ki insan türünün en mükemmel olanları peygamberlerdir. Ondan sonra ise sıddîklar-dan, şehidlerden ve sâlihlerden müteşekkil Allah'ın evliyası gelir.
Kur'ân-ı Kerîm'in ve hadis-i şeriflerin zâhir ifadesi Hazret-i Meryem'in, Hazret-i Havva'dan Kıyametin kopuşuna kadar görülecek son kadına kadar bütün dünya kadınlarının hepsinden faziletli olmasını gerektirmektedir. Çünkü melekler kendisine Allahü teâlâdan mükellefiyet, haber vermek ve müjdelemek gibi şeyler ihtivâ eden vahyi -diğer peygamberlere bildirdikleri gibi- bildirmişlerdir. Meryem’in bu sebeple peygamber olduğunu söyleyen âlimler de vardır. Ama umumun görüşü böyle olmadığıdır. Ondan sonra ise fazilette, Hazret-i Fatıma, sonra Hazret-i Hadice ve sonra da Hazret-i Âsiye gelir. Nitekim İbni Abbas’ın rivâyetine göre: Resûlullah aleyhisselâm’ın şu sözü meseledeki müşkililği kaldırmaktadır: "Dünya kadınlarının efendisi Meryem, sonra Fâtıma, sonra Hadice, sonra da Âsiye'dir."
Allahü teâlâ Hazret-i Meryem'e hiçbir kadına vermediği şeyleri bilhassa vermiştir. Bunlar Ruhü'l-Kuds'ün onunla konuşması, ona görünmesi, gömleğinin yakasına üflemesi ve üflemek için ona yakınlaşmasıdır. Bunlar, hiçbir kadına verilmiş değildir. Ayrıca Hazret-i Meryem, Rabbinin kelimelerini tasdik etmiş ve çocuk doğacağı müjdesi kendisine verilince Hazret-i Zekeriyya'nın alâmet istemesi gibi ayrıca bir alâmet istememiştir. İşte bundan dolayı Allahü teâlâ indirdiği Kitab-ı Hakîminde ona “Sıddîka”, yani çokça tasdik eden, Rabbinin sözlerini doğrulayan kadın adını vererek şöyle buyurmuştur: "Ve onun annesi sıddîka bir kadındı." (Mâide suresi, 75). Bir başka yerde de Allahü teâlâ şöyle buyurmaktadır: "Ve o Rabbinin kelimelerini ve kitaplarını tas­dik etmişti. O kânitlerden, yani Allah'ın emirlerine itaat edenlerden idi" (Tahrim suresi, 12).
Hazret-i Meryem, daha dünyaya gelmeden hayırlı bir işe, Mescid-i Aksâ’ya hizmete adanmıştı. Kendisine ruh üflenip, babasız çocuğa hâmile kalınca, kavmi tarafından aşağılandı. Bu yolda çok sıkıntılar çekti. Oğluna yapılan eziyetler bir anne için kaldırılacak yük değildir. Oğlunun yükselmesinden sonra da sıkıntılar içinde yaşamıştır. Bütün bunlar ve Mesîh’in annesi olma şerefi, Hazret-i Meryem’i kadınların en üstünü yapan hususiyetlerdir.

Cevab: Cenab-ı Hak irade etmedikçe, insan hidayete eremez veya dalalete düşemez. Yani sebepler, iradeye tesir etmez. Yoksa Allah kimseyi hidâyet veya dalâlete zorlamaz. Ama bazılarını dalalete düşerken çıkarıp hidayete erdirebilir. Bu ihsandır. Âdet-i ilahiye böyle değildir. Herkes kendi fiillerinden mesuldür. Hür iradesiyle tercihini yapar; Cenab-ı Hak da dilerse o istikamette yürür. Kimse kimseyi zorla hidayet veya dalalete erdiremez. Bu, bir nevi, peygambere hitaptır. Allah’ın işlerinden hesap sorulamaz.

Cevab: Bâbillilerin Kudüs'ü işgali ve Yahudilerin Bâbil’e sürülmesinden (ME. 587) sonra çıkan karışıklıklarda Tevrat nüshalarının kaybolduğu tahmin edilmektedir. İslâm kaynakları bu muazzam kitabın o tarihte Uzeyr Peygamber’den başka kimsenin ezberinde kalmadığını; hatta bu sebeple bazı Yahudiler tarafından Allah’ın oğlu diye vasıflandırıldığını söyler. Sonradan Yahudi din adamları hatırlarında kalan âyetlerini yazarak, Tevrat isminde çeşitli risâleler meydana geldi. Mîlâddan takriben 400 yıl önce yaşamış olan Ezra ismindeki bir sofer (yazıcı haham) bunları toplayarak, şimdi eldeki Ahd-i Atîk denilen Tevrat’ı yazmıştır. Ahid’de kitabı bulunan Ezra’nın peygamber olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. ME. 458’de bir kısım Yahudileri Bâbil esaretinden kurtararak Filistin’e getirmiştir. İslâmî kaynaklar ikisini aynı kişi olarak görme temâyülünde değildir. Nitekim son zamanlarda İslâm dünyası dışındaki bazı akademik çevrelerde de ikisinin aynı şahsiyet olmadığı veya Ezra’nın elli sene sonra yaşadığı ortaya atılmıştır. Uzeyr’i Allah’ın oğlu olarak gören Yahudiler, o zamanlar Arabistan yakınlarında yaşayan çok küçük bir gruptur. Bugün de mevcut değildir.

Cevab: Hadis-i şerifte “Kur'ân-ı kerimin her bir âyetinin bir zâhiri bir de bâtını vardır” buyurulmaktadır. İbni Abbâs'dan yapılan rivayete benzer bir rivayette, Ebû Hüreyre, "Resûlullah’dan iki kap dolusu ilim aldım. Birisini sizlere bildirdim. Diğerine gelince onu meydana çıkaracak olsam şu boğazım kesilir" dedi. Bu hadisi şerh edenlerin bir kısmına göre, birincisi , ilm-i zâhir; ikincisi ilm-i bâtındır. İbn Abbas ve Ebu Hureyre'nin ifadeleri "İnsanlara akılları nisbetinde konuşun" hadis-i şerifine de muvafıktır. Ancak Kur’ân-ı kerimin, Bâtınîlerin verdiği gibi zâhiri manaları iptal eden bâtınî manaları yoktur. Bâtınîler, zâhirî manâyı neredeyse iptâl edecek derecede tevîller yaptıklarından, haramları mubah mesabesine indirmişlerdir. Ehl-i sünnet âlimlerine göre zâhir ile bâtın birbirinden ayrılmaz. Kur'ân-ı kerimin bâtınî tefsirine işarî tefsir denir. Tasavvufî tefsirler, ezcümle Ruhu’l-beyan böyledir.

Cevab: Allahü teâlâ, Musa aleyhisselâm Tur dağında iken altından buzağı yapıp tapınanlara semâdan bir ateş gönderdi ve bu ateşle onları yaktı. Daha sonra Mûsâ aleyhisselâm Rabbine dua etti ve Allah o kişileri diriltti. (Kurtubî)

Cevab: Yahudilikte, Allahü teâlânın kâinatı altı günde yarattıktan sonra arşa istivâ ettiği Cumartesi (Sebt) günü hiç bir iş yapılmaz. Bu dindeki büyük günahlardandır. Kur’an-ı kerimde anlatıldığına göre, bir takım Yahudiler bu yasağa karşı geldiği için maymun ve hınzır suretine çevrilmiştir.

Cevab: Onlara ölüler demeyiniz. Çünki onlar ebedî bir hayatla rızıklandırılırlar. Fakat siz bunu bilemezsiniz (Kurtubî).

Cevab: Tefsir kitaplarında esbab-ı nüzul, yani iniş sebepleri bildirilir. Bu bakımdan meâl okumak yerine, ehli olan kimselerin tefsire müracaat etmesi tavsiye olunmuştur. Ayrıca İmam Suyuti'nin Lübâbu'n-Nukûl fî Esbâbi'n-Nuzûl adlı kitabı gibi esbab-ı nüzula dair müstakil kitaplar da mevcuttur.

Cevab: Bütün dünyayı suların kapladığı âyet-i kerimelerden ve tarih kitaplarındaki ifadelerden anlaşılmaktadır.

Cevab: Nur suresinin bu 3. âyet-i kerimesinin hükmü, aynı surenin "İçinizden bekârları evlendirin" mealindeki 32. âyet-i kerimesi ile mensuhdur, nesh edilmiştir. Said bin Müseyyeb böyle buyurdu. Ulemanın ekserisi de bu görüştedir. İbni Ömer, Salim, Câbir bin Zeyd, Atâ, Tâvus, Ebu Hanife, Mâlik ve Şâfiî’nin kavli de budur. Zina büyük günah ise de, işleyen müslüman ise dinden çıkarmaz. Müslüman bir kimsenin müşrik ile evlenmesi câiz değildir. Kâfir ve zinâ edenler için muvakkat bir düzenlemedir. Ebû Dâvûd ve Tirmizî'nin rivayetine göre Amr bin Şuayb babasından, o dedesinden rivayet ettiğine göre, Mersed bin Ebi Mersed Mekke'deki esirleri Medine'ye getirip, kurtarırdı. Mekke'de "Anak" diye adlandırılan bir fâhişe vardı, bu da onun dostu idi. Mersed dedi ki: Peygamber aleyhisselâma gelip dedim ki: Ya Resulallah! Anak'ı nikâhlayayım mı? Bir müddet sustu, bana cevap vermedi. Bunun üzerine: "Zinâ eden kadını da ancak zinâ eden veya müşrik olan bir erkek nikâhlayabilir" mealindeki âyet-i kerime nâzil oldu. Beni çağırdı ve bana bu âyeti okuduktan sonra: "Onu nikâhlama" dedi. Bu hüküm o kadına hastır, çünkü o kadın kâfir idi. Zina eden müslüman bir kadının nikâh akdi feshedilmez. Bazı âlimlere göre ise, bu hüküm, kendilerine zinâ haddi tatbik edilmiş erkek ve kadın içindir. Böylece zinâ haddi vurulmuş bir erkeğin, zinâ haddi vurulmuş bir kadından başkasıyla evlenmesi câiz değildir. Hasan Basrî, Zeccâc ve Nehaî bu görüştedir. Nitekim Ebû Davud'un Sünen'inde Ebu Hureyre’den şu rivayet vardır: Resûlullah aleyhisselâm buyurdu ki; "Zinâ edip had vurulmuş bir erkek, ancak kendisi gibi olanı nikâhlayabilir." Şâfiî mezhebinin müteahhirr âlimlerinden bazısı bu görüştedir. Hatta âyeti kerimenin müşriklerle evlenme kısmının nesholunduğunu, zinâkâr ile evlenme kısmının hükmünün bâki olduğunu söylerler. Mâlikî âlimi İbnu'l-Arabî der ki: Nikâh lafzı ile ya İbni Abbas'ın dediği gibi, cinsî temas kastedilmiştir; yahud da nikâh akdi. Eğer cinsî temas kasdedilmiş ise bunun mânâsı, zinâ ancak zaniye bir kadın ile yapılır. Yani erkek de, kadın da, her iki taraf da zinâkârdır. Buna göre âyetin takdiri de şöyle olur: Zinâkâr bir kadın ile temas kurmak, ancak zinâ eden bir erkeğin yahut müşrik bir erkeğin işidir. Şayet nikâh lafzı ile akid kasdedilmiş ise, âyet-i kerimenin manası şöyledir: Zinâ etmiş bir kadın ile evlenip de, hâmile olup olmadığını anlamadan onunla gerdeğe giren bir kimse, zinâ eden kişi gibidir. Ancak bu hususta ulemanın ihtilâfı dolayısıyla ona had vurulmaz. Veya zinâ eden kadını, ancak onun zinâsına razı olan bir erkek nikâhlayabilir, demektir.

Cevab: İsa aleyhisselâm, dünya âleminde değildir. Bu sebeple âyet-i kerimenin şümulüne girmez. (Kurtubî)

Cevab: Çirkinlikleri de güzel yaratıyor demektir. İbn Abbas, Peygamber aleyhisselâmın, “Allahü teâlâ yarattığı her şeyi güzel yaptı” meâlindeki âyet-i kerime (Secde, 7) hakkında şöyle buyurduğunu rivayet eder: “Ama meselâ maymunun kıçı güzel değildir; fakat onun yaradılışı­nı muhkem kılmıştır.” Böylece âyet-i kerimede vârid olan ibarenin geniş mânasının kastedildiğini beyan etmiştir. Nitekim “Bu, her şey'i muhkem, sapa­sağlam yapan Allah’ın san'atıdır.” (Neml, 88) buyurulmaktadır.

Cevab: Arabistan müşrikleri, Allah’a inanırlardı. Nitekim Kur’an-ı kerimde meâlen buyuruluyor ki, “Onlara (müşriklere) yeri göğü yaratan kim diye sorsan, Allah derler”. (Ankebut, 61; Lokman, 25; Zümer, 38, Zuhruf, 9). Şu halde onlara niçin putlara ibâdet ettikleri sorulduğunda, “Biz onlara Allah’a şefaatçı olsunlar diye ibâdet ediyoruz” derlerdi. Halbuki Kur’an-ı kerim meâlen “Allah'ı bırakıp da taptıkları putlar, şefâat edemezler” (Zuhruf, 86) sözüyle buna cevap vermektedir. Müşrikler, yaratılışlarında mevcud olan marifetten dolayı, putlarının yaratıcı olmadığını söylüyor ise de, bu tabiî marifeti Peygamberlere uyarak kuvvetlendirmedikleri için, putların tapınmağa hakları olduğuna inanıyor, bunun için tapınıyorlar. Putların ibâdet olunmağa hakkı vardır dedikleri için müşrik oluyorlar. Yoksa bize şefâat etmelerini istiyoruz dedikleri için müşrik olmazlar.

Hristiyanlar, kâinatı yaratan ebedî ve ezelî bir Allah’a inanır. İsâ aleyhisselâm ve Rûhülkuds’te, Allah tarafından ihsan edilen bazı kudsî ve ilahî güçlerin bulunduğuna kâni olmakla beraber, esas itibariyle ne Hazret-i İsâ, ne Hazret-i Meryem, ne ruhülkuds, ne de azizlere tapınır. Bunların resim ve heykellerini hatırlama vesilesi yaparak, onları şefaatçi kılarlar. Bu yaptıkları bâtıl ise de, şirk değildir. Zira şahıslar veya resim ve heykellere tapınmak değildir. Teslîse inansalar bile, müşrik olmazlar. Zira Hristiyanlıkta esas olan “İsâ, Tanrı değildir. Tanrı’nın Peygamberidir. Ebedî olan tek tanrı, onu çok seviyor. Onun her istediğini yapıyor, yaratıyor. Bunun için her şeyi ondan istiyoruz, ona ve onu temsil eden resim ve heykellere, bu niyet ile yalvarıyoruz. Baba ve oğul, çok sevilen kimse demektir”. Böyle inananlar müşrik değil, Ehl-i kitaptır. İsâ aleyhisselâmda veya herhangi bir mahlûkta ulûhiyyet sıfatı bulunduğuna inanan, meselâ, “Ebedîdir. Herşeyi yoktan var ediyor” derse, müşrik olur. Kur’an-ı kerimde mealen, “Ey Ehl-i Kitab! Teslise inanmayın!” (Nisâ, 171) sözünden de bu anlaşılmaktadır. Eğer teslise inanan müşrik olsaydı, Kur’an-ı kerim bunlara Ehl-i kitap diye hitap etmezdi.

Aynı şey Brahma dini için de mevzubahistir. Brahma ve Buda dinleri, Hristiyanlık gibi, eski Peygamberlerin bildirdiği dinlerin tahrif edilmiş bir hâlidir. Hindistan ulemasından Mazhar Cân-ı Cânân 14. mektubunda der ki: “Brahma dini, Birmîhâ [veyâ Brahma] ismindeki bir melek vâsıtası ile Hindistan’a gönderilen mukaddes kitaplara dayanır. Brahma dini mensupları, Allah’ın bir olduğuna, insanları O’nun yarattığına, kıyâmet gününe, Cennete, Cehenneme ve tasavvufa inanırlar. Sonradan doğru yoldan ayrıldılar. Peygamberlerin ve evliyânın ruhlarını ve melekleri hatırlatmak için heykeller yaptılar. Şefâatlerine, yardımlarına kavuşmak için, bu heykellere secde ettiler. Arabistan’daki putperestler, böyle değildir. Bunlar, putlarının hâlık (yaratıcı) olduklarına inanıyor. Herşeyi yalnız putlardan istiyorlardı. Putlarına ilâh diyerek secde ediyorlardı. Bunun için, müşriktirler. Brahmanlar ise, hürmet niyeti ile tapınıyorlar. Seyyid Şerîf-i Cürcânî Şerh-i Mevâkıf sonunda, üçüncü maksadda şöyle der: “Muhammed aleyhisselâmın Peygamber olduğuna inanmayan kâfir olur. Bunlardan Yahudi, Nasârâ [Hristiyan], Brahman ve Budistler, başka Peygamberlere inanıyor. Bunların getirdikleri ve sonradan bozulmuş olan kitapları okuyorlar. Bunun için bunlara Ehl-i kitap denir. Başka Peygamberlere de inanmayanlar, bir yaratıcının varlığına inansalar da müşriktirler. Brahman, Budist, Yahudi ve Hristiyanlar, Ehl-i kitap iken, zamanla müşrik olabilir.

Cevab: Melekler, “Halife yaratacağım” sözünden böyle olduğunu anladılar. Zira yeryüzü yaratıldığı zaman burada cinler yaşıyordu. Bunların bozgunculuğuna melekler şâhid olmuştu. Allah, iyileri mükâfatlandırır, kötüleri cezalandırır. Yeryüzünde halîfe yaratacağım buyurması, yeryüzünde iyilerin ve kötülerin olacağını, halîfenin, zâlimin elinden mazlumun hakkını alacağını ifade eder. Zira bu, halifenin vazifesidir.

Cevab: Cilbab, kadınların dışarıya çıkarken üzerilerine aldığı, çarşaf, manto, mahrama gibi dış elbisesidir. Böylece iç elbisedeki süsler, darlık, incelik ve dekolte örtülmüş olur. İhtiyar kadın için bu kadarcık bir müsaade vardır. Zira âyet-i kerimedeki “ziynetlerini göstermemek şartıyla” ifadesi, örtülmesi gereken yerlerin açılamayacağına delâlet eder. Böyle kadınların saçının ve kolunun gözükmesinde beis yoktur diyenler varsa da, sahih olan kavil bu değildir. (Kurtubî)

Cevab: Meşru cihad ne zaman vâki olursa, bu âyet-i kerime düşmanı öldürmeye izin vermektedir. Âyet-i kerimenin hükmü umumîdir; muayyen bir zamana mahsus değildir. Ama meşru savaşa münhasırdır. Muharib olmayanlar, yani çocuklar, kadınlar, ihtiyar ve sakatlar ile ruhban, bu hükümden muaftır. Ancak düşmanın öldürülmesi, alternatifli bir hükümdür. Hükümdara, Müslüman olmayı veya cizye vererek vatandaş statüsüne girmeyi kabul etmeyen düşmanı köle yapmak veya fidye karşılığı serbest bırakmak imkânı da tanınmıştır.

Cevab: “Putlara sövmeyin, kâfirler de sizin rabbinize söver” mealinde âyet-i kerime vardır.

Cevab: Âlûsî yazmıştır. Kendisi Ehl-i sünnet ise de, bazı fikirleri ulema tarafından aşırı bulunup tasvip edilmemiştir. Tefsiri de bu sebeple ilim çevrelerinde pek itibar görmemiş; ancak üslubu sebebiyle halk arasında popüler olmuştur.

Cevab: Evet, ama tefsiri abdestsiz tutmak mekruhtur. Zira içinde Arabî harflerle âyet-i kerimeler ekseriyettedir. Latin harfleri ile yazılmış ve içinde Arabî harflerle âyet-i kerimeler bulunmayan meal ve tefsirler, abdestsiz okunabilir ise de, abdestli olmak efdaldir.

Cevab: Âyet-i kerimelerin manası, Allah, hidayet isteyenleri hidayet eder; sapıtmak isteyenleri saptırır. Bazen de hidayet istemese de hidayet eder. Allah dilemedikçe bir kimse hidayete veya dalalete gidemez. Zira insan hür iradesiyle ister; sonra Allah da bunu irade ederse, insanın bu istediğini yaratır. Dolayısıyla kişi yaptıklarından mes’uldür. Allah, herkesi hidayete erdirse, yaradılışın sırrı bozulur. Burası imtihan dünyasıdır. Kaldı ki Allah için niye suali muhaldir. O, lâ yüselü amma yef’aldir. Kalbi mühürlenenler; hâlisâne dua ederse, hidâyeti bulur. Nitekim âyet-i kerimelerde “Beni isteyeni, doğru yola iletirim” diyor.

Cevab: Ekseriyetin görüşüne göre, Hârut ve Mârut, büyücülüğün ve astrolojinin çok yaygın olduğu Bâbil zamanında insanlara, peygamberlerle sihirbazları ayırabilmeleri için sihir ilmini nazarî olarak öğreten iki melek idi.

Cevab: Ekseriyetin görüşüne göre, Hârut ve Mârut, büyücülüğün ve astrolojinin çok yaygın olduğu Bâbil zamanında insanlara, peygamberlerle sihirbazları ayırabilmeleri için sihir ilmini nazarî olarak öğreten iki melek idi.

Cevab: Tefsirler, buna eş değil, zevce ma’nâsı vermiştir. Nitekim Kurtubî, ezvac (eşler) kelimesini, zevceler olarak tefsir buyurmuş. Burada kadınların, erkeğin nutfesinden yaratılmasına veya Havva'nın Adem aleyhisselâmdan yaratılmasına işaret vardır. Size kendi cinsinizden, yani insan olarak eşler yaratmak ma’nâsı da muhtemeldir. (Mefatihü'l-Gayb)

Cevab: Bu kitapların tamamının tahrif edildiği söylenemez. Nerelerin tahrif edildiği de belli değildir. Bugün elde buluna Tevrat, Zebur ve İncil, öncekiler kaybolduğu için, sonradan insanlar tarafından kaleme alınmış, önceki bilgileri de ihtiva eden kitaplardır. İslâmiyet gelmeden evvel, bu kitaplarla amel etmeleri mecburîdir. Sonra, müslüman olmaları lâzımdır. Müslüman olmaz da, zimmî olarak İslâm memleketinde yaşarlarsa, kendi kitaplarının hükmünü tatbik etmelerine izin verilir. Benim İslâm Hukuku ve Önceki Şeriatler kitabımda tafsilat vardır.

Cevab: İbni Kesir, Şâfiî mezhebinde bir Ehl-i sünnet âlimidir. Ancak İbni Teymiyye’nin talebesi olduğu için, zaman zaman sözlerinde bunun tesirinde kalmıştır. Bu sebeple bir rivayet tefsiri olan tefsiri, ulema tarafından tutulmamış; ancak halk arasında popüler olmuştur. Abdülgani el-Meydanî, Fadlü’z-Zâkirîn isimli eserinde, “İbni Kesîr tefsirini okumamalıdır; içinde dalâlât-ı kesîre vardır” diyor.

Cevab: Tefsirlerde bu hususta çok rivayetler vardır. Bu Harun, Musa aleyhisselamın kardeşi Harun ise, Hazret-i Meryem, Hazret-i Harun aleyhisselâmın soyundan geliyordu. O devirde insanları bu şekilde anmak âdetti. Nitekim Temim kabilesinden olan birine “Ey Temîm’in kardeşi” denirdi. Süddî böyle buyurdu. Nitekim Hazret-i Peygamber bir gün “Südah’ın kardeşi ezan okuyor” buyurdu. Ezanı okuyan, Südah kabilesinden idi. Bir rivayette de bu söz “Biz seni ibadette Harun gibi zannediyorduk. Nasıl olur da böyle iş yaparsın?” demektir. Bir başka rivayette ise Hazret-i Meryem’in Harun adında bir kardeşi vardı. Kelbî böyle rivayet etti. İbni Atiyye der ki, “O zaman, Harun adında fâcir bir kişi vardı; Yahudiler, Hazret-i Meryem’i ona benzetmek için böyle söylediler”. Yani “annen ve baban böyle kişiler değildi” demektir. Bir başka rivayette ise o devirde İsrailoğulları arasında Harun adında çok âbid bir zât vardı. Hazret-i Meryem de önceleri onun yolunda gittiğinden dolayı böyle anılmıştır. Müslümanlığa girmeden evvel Yahudi âlimi olan Kâ’bü’l-Ahbar, Hazret-i Aişe’nin huzurunda, “Meryem, Musa'nın kardeşi Harun'un kızkardeşi değildi. Eğer Rasûlullah aleyhisselâm böyle bir şey demişse, elbette o daha doğru söyler, daha iyi bilir. Aksi takdirde ben bildiğim kadarıyla aralarında altıyüz yıllık bir zaman vardır” dedi. Bunun üzerine Hazret-i Âişe bir şey söylemedi. Mugîre bin Şu’be, Necran’a gittiğinde Oradaki Hristiyanlar, “Senin arkadaşın (yani Hazret-i Peygamber) Meryem’in, Harun’un kızkardeşi olduğunu iddia ediyor. Halbuki aralarında şu kadar asır vardır” dediler. O da dönüşünde bunu Hazret-i Peygamber’e sordu. Şöyle buyurdu: “Onlar peygamberlerinin ve kendilerinden önceki salihlerin isimlerini ad olarak veriyorlardı”. Nitekim Hazret-i Musa ile İsa arasında çok uzun bir zaman olduğu, hadis-i şerif ile sabittir. (Mefâtihü'l-Gayb)

Cevab: İnsanların bu müteşâbih âyetelri yanlış tevil ederek bid’at ve hatta küfre düştüklerini görünce te’vile ihtiyaç doğdu. İmam Gazalî'nin İlcâmü’l-Avam kitabı bunu anlatır. Müteşâbih âyetlerin manasını râsih âlimler de anlar ve bilir.

Cevab: Kur'an-ı kerimin en iyi tefsiri mânâsına mecaz bir sözdür.

Cevab: Bir kimsenin ilmi muktesebatını bilmeden kitap tavsiye edilemez. İlmihalini iyi öğrenen biri, tefsir okuyabilir ise de piyasadaki bildiğimiz meal ve tesirlerin çoğu itikadî veya ilmî cihetlerden tavsiyeye şâyân değildir. Arabî ilimleri bilmeden tefsir ve hele meâl okumak faydadan çok zarar getirir. Meâllerden din öğrenilmez. Türkçe tefsirlerden Mevâkib ve Tibyan, ehvendir.

Cevab: İlim sahibi olanla olmayan elbette aynı değildir. Kur’an-ı kerim böyle buyuruyor. Kur’an-ı kerimin muhatabı Hazret-i Peygamberdir. O, kitabı beyan eder, yani sünneti ile açıklar. Bu da bir âyet-i kerime ile sâbittir. Âlimler, O’nun bildirdiklerine; avam da âlimlerin bildirdiklerine uyar. Piyasadaki cemaatlerin ve medyadakilerin çoğunun böyle olduğu şüphelidir. Bahsettiğiniz âyet-i kerimenin meâli “İnanmak isteyeni, bu kitab iknâ eder” demektir. Yoksa Kur’an-ı kerimi herkes anlayabilir demek, dine müdâhene olur.

Cevab: Muhsan olmayan, yani bekâr veya gayrımüslim veya hür olmayan zaninin cezası 100 değnektir (Nur: 2) Muhsanın cezası, suç sabit olmuşsa, recmdir. Bu da, Hazret-i Peygamber’in sünnetine ve Kur’an-ı kerimin önceki şeriatlerdeki recmin tatbikini emreden örtülü âyetine istinad eder. Bazı müellifler, “Mümin cariyeler evlendikten sonra zina ederlerse, onlara, hür kadınlara verilen cezanın yarısı verilir… Allah size bilmediklerinizi açıklamak ve sizden öncekilerin yolunu göstermek istiyor” meâlindeki âyet-i kerimelerden (Nisâ: 25-26) recm cezasına şer’î mesned bulmaktadır. Burada öncekilerin yolundan maksat Tevrat’tır. Köleye hüre verilen cezanın yarısı tatbik olunacağından, recm de bölünemeyeceğinden önce evli kölenin zinasındaki cezayı; sonra da evli hürlerin zinasının cezasının bildirildiğini söyler. Kur’an-ı kerimin alâkalı hükümleri Tevrat’takilere benzediği halde; bekârın zinâsındaki 100 değnek cezası Tevrat’ta olmadığı için âyet-i kerimede açıkça zikredildiği; recm hususunda ise Tevrat’a dolaylı yoldan atıf yapıldığı; sünnetin de bu atfı beyan ettiği anlaşılmaktadır.

Cevab: Kan nakli caizdir. O âyet-i kerime buna delil olamaz. Bu mantığa göre, ilaç da kullanmak, hatta yemek de yemek caiz olmamalıdır.

Cevab: Zeytun, zeytindir. Âyetin tefsiri budur. Bunda şüphe yoktur. Sizin söylediğiniz ise bir te’vildir. Olabilir. Doğrusunu Allah bilir. 

Cevab: Tabii döndüğüne dair işaret vardır. Vehhabilerin iddiasına göre dünya hareketsiz, güneş ve ay hareketlidir. Ancak Kur'an-ı kerim bir fen kitabı değildir.

Cevab: Âyet olmak itibariyle hayır. Ama hususi cihetlerden olabilir. Her âyetin diğerinde olmayan hususiyetleri bulunabilir. Fatiha, İhlas, Yasin, Mülk, Nebe, Tekasür gibi sureler hakkında başka başka faziletler bildirilmiştir.

Cevab: Mâide suresinin “Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, ‘Beni ve anamı, ilaheyn (iki tanrı) edinin’ Allah'tan başka iki tanrı bilin" diye sen mi dedin?” meâlindeki 116. âyet-i kerimesinde, ‘iki ilah’dan ne kastedildiği açıktır. İlk Hristiyanlar arasında Hazret-i İsa’nın yanında, Meryem’de de ulûhiyet vasıflarının bulunduğuna dair münakaşalar olmuştur. 431 tarihli Efes Konsili’nde Meryem de günahsızlığı ve theotokos (ilah babanın anası) olarak kabul gördü. Meryem’e dua etme âdeti yayıldı. Bugünki Hristiyanlar theotokos diye andıkları Meryem’i mukaddes bilir; ama ulûhiyyet atfetmezler.

Cevab: Allahü teala kullarının bazılarını üstün kılmış, yani onları zengin edip nimet vermiştir. Onlar da emri altındakilere, yani kölelerine ve hatta aile fertlerine nafaka vermek mecburiyetindedirler. Vermezlerse Allahü tealanın nimetini inkar etmiş olurlar. Bir kavle göre burada Necran Hristiyanları’na hitap vardır. Onlar Hazret-i İsa'nın Allahü tealanın oğlu olduğunu iddia ediyorlardı. Şu halde, âyet-i kerimenin manası, ‘siz kölelerinizi kendi mallarınıza ortak yapmıyorsunuz, nasıl olur da Allahü tealanın uluhiyetine Hazret-i İsa'yı ortak yapabilirsiniz’ demek olur. (Kurtubî)

Cevab: Hud suresinin 40.âyet-i kerimesi.

Cevab: Doğrularla beraber olun, münafıklara itibar etmeyin demektir. Evet. Kötü insanın zulmeti, insana tesir eder. Depresyon da böyle sâridir, bulaşıcıdır.

Cevab: Peygamberler masumdur. Günah işlemezler. Ancak iki iyiden daha iyiyi seçmede yanılabilirler. Buna zelle denir. Verilen misaller günah olan şeyler değildir.

Cevab: İslâmiyet insanlara fen ve tarihi öğretmek için gönderilmedi. Müslüman, Kur’an-ı Kerim'de geçen tarihî kıssalara inanır. Bunların tarihî verilere ve bilgilere uygun düşüp düşmediği çok da mühim değildir. Anlatılan hâdiseler ve peygamberler tarihi çok eski zamanlara istinad etmektedir. Bunlarla alakalı veriler ve deliller oldukça azdır. Bu sebeple kati bir şey söylemek kolay değildir. Dünyanın ömrü milyarlarca senedir. İnsanlığın ömür ise İslâm kaynaklarına göre 315 bin senedir. Tarihî bilgiler ise 6-7 bin yıldan öteye gidememektedir.

Cevab: Cehennemde olmadıklarına dair vahy gelmeden evvel ictihad ile söylenmiş bir söz idi.

Cevab: Kur’an-ı kerim din kitabıdır; fen ve tıp kitabı değildir. Tefsiri, ancak bu ilimde mütehassıs olan derin âlimler yapabilir.

Cevab: Mecazdır. Faydaları yoktur demektir.

Cevab: Olur. Âyet-i kerimenin manası böyledir.

Cevab: Mevâkib veya Tibyân tefsirleri münasiptir.

Cevab: Muhammed Esed (Leopold Weiss), sonradan Müslüman olmuş Avusturyalı bir Yahudidir. Ancak zamanla Vehhabilerin tesirinde kalmıştır. Böylece modernist tayfa içinde mütaala edilmektedir. Hayatı alaka çektiği için, Müslümanlar arasında popüler olmuşsa da, itikadı Ehl-i sünnete uymayan, selefi ve modernist bir şahsiyettir. Kendisi de kitapları da muteber değildir. Müslümana önce lazım olan, ilmihalini ve Hazret-i Peygamber’in hayatını iyi öğrenmektir. Bundan sonra Mevâkib veya Tibyan gibi muteber tefsirleri okumak caiz olur.

Cevab: İsrailogullarindan gelen bilgi ve hikayelere denir. Kur’an-ı kerim ve hadis-i şeriflerde geçenler muteberdir. Değilse, İslamiyete aykırı olmayanlar kabul edilir.

Cevab: Hadis-i şerifin lafzının böyle olduğu tevâtüren nakledilmiş ise lafzen mütevâtir; lafzı muhtelif olsa da, manası ve delâletinin aynı olduğunda tevâtür varsa ma’nen mütevâtirdir. Lafzen mütevâtir hadisi inkâr küfrdür. Ma’nen mütevâtirde ihtilaf var ise de bid’at ehli olacağı sahihtir.

Cevab: Evvela “Hurma ve üzümden ne güzel içkiler yaparsınız” mealindeki âyet-i kerime. Sonra “İçkinin faydası da var zararı da. Zararı daha çoktur” mealindeki âyet-i kerime. Sonra “Sarhoş iken namaza yaklaşmayın” meâlindeki âyet-i kerime. Sonra “Şarap pistir. Uzak durun” meâlindeki âyet-i kerime. Sonra sünnet-i nebevî ile şarap içene ceza.

Cevab: Bu sure, Hazret-i Peygamber’in imana gelmeyen amcası Ebu Leheb için nâzil olmuştur. Ebu Leheb’in kızı Dürre Müslüman olmuştu. Bazıları kendisinin yüzüne karşı alay veya incitmek niyetiyle bu sureyi okuyunca, üzülmüş; amcazadesi olan Resulullah’a şikâyette bulunmuştu. Resulullah da “Dürre bendendir; ben ondanım. Beni seven onu sever; onu üzen, beni üzer” buyurdu. Bunun üzerine sahabe-i kiram, peygamberimizi üzmemek endişesiyle bir müddet Tebbet suresini hiç okumadılar. Ehli beytten bir zâtın bulunduğu bir cemaatte, imam olun kimsenin, sırf bu zâtın üzülmemesi için Tebbet suresini okumaması belki bir incelik olarak görülebilir. Ama bunu âdet edinmek mahzurludur. Bugün bunun okunmaması gerektiği sözünün, Şiîler tarafından yayılması muhtemeldir.

Cevab: Caizdir. Bu, Kur’an-ı kerime kafadan mânâ vermek demek değildir. İlimsiz tefsir yapmak câiz değildir. Ancak Arapça bilen biri, Kur’an-ı kerimin pek çok âyetini anlar. Kur’an-ı kerimin en makbul kıraati, anlayarak okumaktır. Mana vermek, hele hüküm çıkarmak ayrıdır.

Cevab: Dinin delili sadece Kur’an-ı Kerim değildir. Kur'an âyetlerinden Herkes kendi kafasına göre hüküm çıkaramaz. Kur’an-ı Kerim ve Sünnet, İslâm dininin esasını teşkil eder. Kur’an-ı kerim, savaş esirleri hakkında halifeye üç şık tanır: 1-Erkekleri öldürüp; kadın ve çocukları köle yapmak. 2-Hepsini fidye karşılığı serbest bırakmak. 3-Hepsini köle yapmak. Karşılıksız serbest bırakmak caiz değildir. Bedr harbinde, esirlerin fidye karşılığı serbest bırakılması taraf-ı ilahîden tasvib edilmemişti. O zaman diğer iki şık gösterilmemişti. Verdiğiniz meal doğru değildir. Tevbe suresinin 5.ayet-i kerimesinde, “Onları esir alın ve hapsedin” buyuruluyor. Muhammed suresinin 4.âyet-i kerimesinin meâli ise, “Onlardan çoğunu öldürüp yendiğinizde, artık bağı sıkı tutun” şeklindedir. Burada kinaye yolu ile, esirleri köle yapmaktan söz ediliyor. Üstelik Kur’an-ı kerimin pek çok yerinde kölelere dair hükümler vardır.  Hazret-i Peygamber, bu üç şıkkı da tatbik etmiştir. Peygamber nasıl tatbik etmişse, İslamiyet odur. Bunun üzerinde bütün Müslümanların icmâı vardır. Âyetleri, başka âyetler ve hadisler izah ve beyan eder. Bu cüretkâr söz, Allah saklasın, aklı başında birinin söyleyeceği bir söz değildir.

Cevab: Torunla evlenmenin yasak oluşu, sünnetle sabittir. Şeriatın tek kaynağı Kur’an-ı Kerim değildir. Hadis-i şeriflerle emredilen ve yasak edilenler, Kur’an-ı Kerim'dekilerden fazladır. Hikmetini bilemeyiz.

Cevab: Kur’an-ı Kerim bir fen ve tarih kitabı değildir. Binaenaleyh tabiat hâdiselerini, buluşları, nevzuhur hâdiseleri Kur’an-ı kerimde aramak abestir. Mamafih İslâm âlimleri dünyanın yuvarlak olduğunu, döndüğünü birçok kitaplarında, mesela Ebu Bekr Râzî Kürriyyetü’l-Arz kitabında ve Şerhu Mevâkıf’ta ispat etmişlerdir. Fıkıh alimleri bunun üzerine meseleler kurmuşlardır. Bakara suresinin 22. âyetinde mealen ‘Rabbiniz arzı sizin için yatak gibi döşedi” buyuruldu. Tefsir-i Azizî’de bunu ‘Üzerinde oturmanız, uyuyabilmeniz için yeryüzünü sâkin, hareketsiz yaptı’ diyor. Nahl Suresi'nin 15. âyetinde mealen ‘Arzın sizin sıkmaması için üzerinde dağlar döşedim’ buyuruldu. Mümin suresinin 64. âyetinde mealen ‘Allah yeryüzünü size karar yaptı’ buyuruldu. Bunların hepsi dünyanın döndüğünü göstermektedir.

Cevab: Arapça’da kavim, aynı ırka mensup insanları ifade eder. Kur’an-ı Kerim'de geçtiği yere göre hem millet, hem ırk, hem topluluk gibi farklı manalar taşımaktadır.

Cevab: Biri mâzideki, diğeri şimdiki hâli ifade eder. Yani Muhammed aleyhisselâmdan evvel her şehre bir peygamber gönderilmiştir. Şimdi ise bütün insanların Muhammed aleyhisselâma tâbi olmaları icab eder.

Cevab: Tefsir, din içindir. İnanç ve amel esaslarını bildirir. Keşifler ise dinden değildir.

Cevab: Evet. Bazen Müslüman, İslâm hükümetine tâbi olanlar; mümin ise iman edenler için kullanılır. Hucurat suresi 14.âyet-i kerimesinde olduğu gibi.

Cevab: Kehf suresinde anlatılan bu kıssadaki zatın Hızır aleyhisselâm olduğu anlaşılmaktadır. Melek olduğuna dair zayıf bir kavl Kurtubî’de geçer.

Cevab: Bilinmesi gereken hiç bir şey eksik bırakılmamış manasınadır. Fen, cebir gibi ilimlerin Kur’an-ı kerimde bulunmasına gerek yoktur; zira Kur’an-ı kerim bir fen veya tarih kitabı değildir. Din bilgilerinin de özü, aslı Kur’an-ı kerimdir. Nitekim bütün usul ilmi Kur’ân-ı kerimde mevcuttur. Çünkü aslî deliller burada en beliğ bir şekilde zikredilmiştir. Fakat mezheblerin rivayetine ve görüşlerin tafsilatına gelince, bunların Kur’ân-ı kerimde bulunmasına ihtiyaç yoktur. Kur’ân-ı kerim, Hazret-i Peygamber’e hüküm koyma, yani bir şeyi farz veya haram etme salahiyeti tanımıştır. Ayrıca icmâın ve kıyasın şeriatta bir delil olduğuna da delâlet etmektedir. Binaenaleyh icmâ, kıyas ve diğer esaslarla ortaya konulan her hüküm, aslında Kur’ân-ı kerimde mevcut demektir. İbni Mes’ud hazretleri, dövme yapan ile yaptıranı ve peruk yapan ile takanı kastederek, “Allah'ın kitabında lanet ettiği kimseye, ben niye lanet etmeyeyim ki” buyurdu.
Birisi gelerek, “Ey İbni Ümmi Abd, dün gece Kur’ân-ı kerimin iki kapağı arasındaki her şeyi okudum; ama onda dövme yapan ile yaptırana lanet edildiğine rastlamadım” dedi. İbni Mes'ûd radıyallahü anh buyurdu ki, “Eğer gerçekten okumuş olsaydın, onu bulurdun. Nitekim Cenâb-ı Hak (Haşr suresi, 7. âyet-i kerimesinde), ‘Peygamber size ne verdiyse onu alın; neyi men ettiyse ondan sakının!’ buyurmuştur. Resûlullah aleyhisselâmın, bize verdiği şeylerden birisi de, ‘Allah, dövme yapan ve yaptırana lanet etti’ buyurmuş olmasıdır.” Bu manayı, Kur'ân-ı kerimde, bundan daha açık bir şekilde bulmak mümkündür. Çünkü Cenâb-ı Hak, Kur’an-ı kerimde şeytana lanet etmiş; daha sonra da, şeytanın kötü fiillerini saymış ve o fiillerden biri olarak, Allah'ın yarattığını değiştirmeyi saymıştır (Nisa, 119). Bu âyet-i kerimenin zâhiri, Allah'ın yarattığını değiştirmenin, laneti gerektirdiğini gösterir.
İkinci misal: İmam Şâfiî hazretleri, Mescid-i Haram'da oturup: “Bana ne sorarsanız sorun, mutlaka ona Allah'ın kitabı ile cevap veririm” demişti. Bunun üzerine bir kimse, “İhramlı birisi bir eşek arısı öldürürse, bunun hükmü nedir?” diye sordu. İmam Şâfiî, “Bu kimseye bir şey gerekmez” dedi. Adam da, “Bu, Allah'ın kitabının neresinde?” diye sordu. O, “Allahü teâlâ, ‘Peygamber size ne verdiyse onu alın’ buyurmuştur” diye cevap verdi. Sonra Resulullah’ın, “Benim ve benden sonraki Hulefâ-i Râşidîn'in sünnetine yapışın” sözünü beyan ederek, Hazret-i Ömer radıyallahü anhın, “İhramlı kimse, eşek arısını öldürebilir” sözünü delil olarak nakletti. (Mefâtihü’l-Gayb)

Cevab: “Allah’ın ruhu” manasına, İsa aleyhisselâm için kullanılan bir tabirdir ve babası bir şekilde, taraf-ı ilahîden ruh üflenerek dünyaya geldiğini ifade ediyor.

Cevab: İhtilaflı olmakla beraber, ekseri ulema ikindi namazı olduğunu söyler. Günün en hummalı faaliyet zamanı olduğu için, bu namazın edasına dikkat edilmesi ayrıca ihtar edilmiştir.

Cevab: Bel’am, Musa ve Yuşa aleyhimesselam zamanlarında yaşayan, İsm-i azam duasını bilip, her duası kabul olurken, dünyaya meylettiği için doğru yoldan ayrılan kimsedir. Musa aleyhisselam vefat ederken yerine Yuşa bin Nun aleyhisselamı halife bıraktı. Allahü teala Yuşa aleyhisselamı da İsrailoğullarına peygamber olarak vazifelendirdi. Yuşa aleyhisselam, İsrailoğullarının başında olduğu halde Arz-ı mev'ud denilen bölgeye gidip, Eriha ve İlya (Eyliya) şehirlerini fethettikten sonra, Belka şehrini kuşattı. Belka şehrinin Belak ismindeki zalim hükümdarı, Yuşa aleyhisselama karşı aciz kalıp, İsm-i azam duasını bilen, her duası kabul olan, ilim ve ibadette yüksek, sözlerini yazıp istifade etmek için elinde hokka ve kalem ile yanında 2000 kişi bulunan ve İbrahim aleyhisselamın dinine inanan Bel'am bin Baura isimli kimseden yardım istedi. Yuşa aleyhisselama ve ordusuna karşı beddua etmesini istedi. Belka şehri ahalisi de gelip beddua etmesi için Bel'am bin Baura'ya yalvardılar. Bel'am, Allahü tealanın peygamberine karşı beddua edemeyeceğini bildirdiyse de, azgın ve imansız Belka şehri ahalisi bedduada bulunması için daha çok ısrar ettiler. Bel'am bin Baura'ya hediyeler getirip birçok dünyalık vad ettiler. Karısı da; "Eğer bu kavmin topraklarımızdan gitmesi için dua etmezsen senden ayrılacağım!" diye tehditte bulundu. Zalim hükümdar da beddua etmediği takdirde onu idam edeceğini söyleyerek idam sehpası kurdurdu. Bütün bunlar karşısında Bel'am bin Baura'nın gönlünde dünya malına ve servetine karşı meyl belirdi. Dua etmeye razı olarak şehrin dışındaki Husban Dağına gitti. Husban Dağının tepesine ulaşınca, ellerini dua için kaldırdığı zaman, dilinden Belka şehri ahalisi aleyhine, Yuşa aleyhisselamı ve İsrailoğulları lehine kelimeler dökülmeye başladı. Bu sözleri işiten Belka şehri ahalisi; "Ey Bel'am! Ne yapıyorsun? Onlara dua, bize beddua ediyorsun!" dediler. Bel'am onlara; "Bu sözleri isteyerek söylemiyorum. Allah tarafından böyle konuşturuluyorum!" dedi. Bu sırada Allahü tealanın hikmetiyle dili ağzından çıkıp göğsü üzerine sarktı. Allahü tealanın kendisine ihsan ettiği nimetlerin kıymetini bilmeyen, irade-i cüz'iyyesini şeytanın ve kötü insanların istekleri doğrultusunda kullanan Bel'am bin Baura, nefsin ve şeytanın saptırmasıyla, dünya malına ve kadına meylederek yeni hileler peşine düştü ve imansız öldü. Kur'an-ı kerimde A'raf suresinin 175. ve 176. ayet-i kerimelerinde soluyan köpeğe benzetildi. "Onun gibiler köpek gibidir." sözü, dillerde darb-ı mesel kaldı.

Cevab: Her ümmete, yani muayyen insan topluluğuna peygamber gönderilmiştir. Bunların çoğunun isimleri malum değildir. Ekserisine bir kişi bile inanmamıştır.

Cevab: Kur’an-ı Kerim, hiçbir lisana tercüme edilemez. Yapılan tercümeye de Kur’an denmez. Şimdiye kadar yapılmış tercümelerinin hiçbirisi muteber değildir. Kur’an-ı Kerim ancak usulü çerçevesinde tefsir edilebilir. Tefsir ve mealden de din öğrenilmez. Bunları okuyabilmek için, ciddi bir dinî ve ilmî altyapıya sahip olmak gerekir. İlmihal ve sevgili peygamberimizin hayatını anlatan kitapları okumanızı tavsiye ederim.

Cevab: Hayır.

Cevab: Berat olduğu meşhurdur. Berat gecesi levh-i mahfuza; Kadir gecesi yeryüzüne nâzil olmuştur.

Cevab: İçki satılır; para kazanılır. Bedene de bazı faydaları vardır, mesela damarları açar, antiseptiktir. Ama bu işi gören başka mübah şeyler de vardır. Ama bir şeyin mübah olması için illa faydası olması lazım gelmez. Şeriat yasak etmişse, zararlı demektir. Herşeyde faydalı ve zararlı taraflar vardır. Her insan da böyledir. Şirketler de kâr zarar hesabını böyle yapar. Ekseriyete bakılır. Bir şeyin zararı daha çok ise, zararlıdır.

Cevab: O asırda Kürtlerin hepsi Müslüman değildi; çoğu Yezidî idi. Büyük bir kısmı dağlarda vahşi bir şekilde yaşıyorlardı. Huşunet erbabı idiler. Bu sözler doğru ise, o zamanki bazı Kürtler için söylenmiş olabilir. Yoksa bir topluluk, bir halk, hele bir millet için böyle tamim yapmak, umumileştirmek doğru değil. Bursevî gibi bir zattan hiç beklenmez.

Cevab: Arapça bir ibare, yine Arapça’da farklı bir şekilde ifade edilebilir. Kast edilen, budur. Aynı manada farklı Arapça kelimelerle ifade edilse bile, bu muteber ve makbul olmaz.

Cevab: Müfessirler “Zaruret ve ihtiyaç olmadan evinizden dışarı çıkmayın. Çıkarsanız da cahiliye devrindeki gibi dikkat çekecek şekilde süslü püslü çıkmayın” manası vermiştir.

Cevab: Bir ara vahiy kesildi. Müşrikler “Rabbi Muhammed'i terk etti” dediler. Bir müddet sonra Cebrail Aleyhisselam geldi. Peygamber Efendimiz ona “Seni çok özledim” dedi. O da “Ben seni daha çok özledim, ama emir kuluyum” dedi ve Meryem suresinin 64. âyetini getirdi. Ene (İnnî) eşeddü şevkan ileyhim, ben daha çok seni özledim demektir. Muhyiddin Arabi hazretleri Füsus’da bunu uzun izah ediyor ve tasavvufî manalar yüklüyor.

Cevab: Gaybı bildirildiği kadar bilirdi. Âyet-i kerimeye, “Sen onların işlerinin âkıbetini bilemezsin. Yani başlarına gelecek şeyleri” bilemezsin mânâsı da verilmiştir (Kurtubî).

Cevab: Bu âyet-i kerimede geçen nuhuset; bela, felaket, bereketsizlik demektir. Uğursuzluk kelimesi, bu manada da kullanılır. 

Cevab: Kur’an-ı kerimin hiçbir yerinde dağların depreme dayanıklı olduğuna dair âyet-i kerime yoktur. Bahsettiğiniz âyetlerin manası şöyledir: “Sağa sola yalpalayıp sarsılmayasınız (meyd) diye, arzın üzerinde sabit dağlar (revâsî), nehirler ve yolunuzu bulun diye de yollar ve işaretler yarattı.” (Nahl: 15) Burada insanların yeryüzünün hareketini hissetmesine ve bundan müteessir olmasına engel olarak bildiriliyor. Bunun zelzele ile bir alakası yoktur. Bakara suresinin 22. âyetinde mealen, “Rabbiniz arzı sizin için, yatak gibi döşedi” buyuruldu. Tefsir-i Azizî’de, “Üzerinde oturmanız, uyuyabilmeniz için, yeryüzünü sakin, hareketsiz yaptı” diyor. Nahl suresinin 15. âyetini Sâvî şöyle tefsir ediyor: “Arzın hareket etmemesi, size ızdırab yapmaması için dağları yarattı.” Beydâvî’de “Dağlar yaratılmadan evvel, arz, düz küre idi. Dönerken yahut başka sebep ile hareket eder idi. Dağlar yaratılınca, hareketine, ızdırabına, sarsılmasına mani oldular” diyor. Mümin suresinin 64. âyetinde mealen, “Allah, arzı size karar yaptı” buyuruldu. Şeyhzâde, Abdullah ibni Abbas’ın, karar için menzil, konacak yer demektir dediğini söylüyor. Görülüyor ki, âyet-i kerimeler ve tefsirler, yeryüzünün bir beşik, yatak gibi sarsıntısız, rahat olduğunu bildiriyor. Arzın sarsıntısız, hareketsiz olmasından, bunun mihveri etrafında dönmediğini ve güneş etrafında hareket etmediğini anlamak doğru değildir. Arzın bu iki hareketi bugün kati olarak bilinmekte, namaz vakitleri hesap edilmektedir. İmam Gazalî der ki “Kati ve doğru oldukları, hesap ve tecrübe ile anlaşılan hâdiseler karşısında, âyet-i kerime ve hadîs-i şerifleri te’vil etmek, yani manalarını çevirip, bunlara uydurmak lazımdır. Böyle teviller çok yapılmıştır.” Şunu da söylemelidir ki, âyet-i kerime ve hadis-i şeriflere mana vermek, cahillerin işi değildir. Millet Kur’an-ı kerimden pozitif bilimlere delil getireceğiz diye akıllarınca te’viller yapmaktadır. Halbuki Kur’an-ı kerim bir coğrafya ve jeoloji kitabı değildir. Allahü tealanın kudretini göstermek, insanların ibret almasını temin etmek, imanı, güzel ahlakı ve ahiret saadetini elde etmek üzere gönderilmiştir.

Cevab: Kur’an-ı kerimde ve hadis-i şeriflerde Allahü teala için geçen bazı ibarelere müteşâbihât (manası şüpheli anlaşılabilen âyetler) denir. Ehl-i sünnet mezhebinde yazılmış güzel bir akâid kitabı olan Türpüştî Risâlesi’nde diyor ki: Bunlara zâhirî mana verilip verilemeyeceği hususuna kafası karışıp yanlış yollara kayanlar olmuştur. Bunlardan biri âyet ve hadîslerde sıfat olarak bildirilen isimler olup, bunlara zâhirî [görünüş] mana vermekte o kadar ısrar ve taşkınlık ettiler ki, iş benzetmeye ve şekille bildirmeye kadar vardı. Öbür fırka ise, bu isim ve sıfatları zâhirden o kadar uzaklaştırdılar ve yok ettiler, hakikatten mecaza taşımakta o kadar gayret ve çaba gösterdiler ki, nerede ise kullanılmaları lüzumsuz oldu ve bu sıfatların isimlerini inkâr ettiler. Bu iki fırka da, dalâlettedir, doğru yoldan ayrılmıştır. Hak ve doğru mezheb burada, iki taraftan birinde bulunmayandır. Sevâd-ı azam denen Ehl-i sünnet ve cemaatin, Kur’an-ı kerimde ve sahih hadîslerde, Allahü teâlânın sıfatları ve sıfat manası taşıyan ifadeler hakkındaki sözleri üç kısımdır:

1-Biri, açık olanlar. Allahü teâlânın ilmi ve kudreti gibi. Burada en doğru söz, böyle sıfatlarda, te’vil (göründüğü manasından başka mana vermek) câiz değildir. Onun esas manası, kelimenin zâhirinden anlaşılandır.

2-Diğeri, zâhir manayı vermeli ve hangi lafız üzere geldiyse onu sürmeli ve mecaz manasına götürmemelidir. Bir şeyin hakikatinden, şüphesiz bilgi ve tam yakîn edinilmiyor ve bir şeyler örtülü kalıyorsa, rey ve kıyas ile hakikatini açmamalı, onu zâhir manasıyla kabul etmeli, keyfiyet ve kemmiyeti ona yaklaştırmamalıdır. Yed (el), vech (yüz), sem’ (kulak), basar (göz) bu kısma girer. Bunlar hakkındaki itikad şöyle olmalıdır ki, bunlar ve buna benzer olanlar, âzâ (uzuv) değil, yani vücudun bir kısmı değildir. Bunlar Allahü teâlânın sıfatlarıdır. Bunların keyfiyeti, nasıllığı yoktur, olması da câiz değildir. Ehl-i hak bu ikinci kısmı tedkik edip, o isimlerin hakikatleriyle alâkalı olarak, “Bu sıfatlar da tefsir edilmez; zira teşbîh ve temsîle, yani benzetmeye ve şekillendirmeye yol açar. Mecaza da haml edilmez. Çünki Kitab ve Sünnet, bunun aksine hükmediyor” dediler ve hakkın, bu iki yolun ötesinde, yani teşbîh ve tecsîmin ötesinde bir başka yolu, izahı vardır, buyurmuşlar ve onlar bu yolu seçmiş ve beğenmişlerdir.

Bu sıfatlar te’vil edilirse, birkaç şekilde manalandırılabilir. Bunlardan biri doğru, diğeri yanlış olur. Allahü teâlânın sıfatlarına yanlış manalar veren ise, mazur olmaz, bilakis dinini tehlikeye sokmuş olur.

Bunun için, yed, vech, istiva gibi Kur’ân-ı kerîmde bildirilen ve tercüme edildiğinde insanı hatırlatan, el, yüz, oturma manalarını düşündüren kelimeleri ve benzerlerini Farsça’ya ve diğer lisanlara çevirmeği câiz görmemişlerdir. Eğer bunları söylemek icab ederse, âyet ve hadîste geçtiği gibi söylemelidir. Bir kimse, “Halaktü biyedeyye” (Ey iblis, iki elimle yaratdığıma secde etmekden seni men’ eden nedir?) âyetini okurken, elini hareket ettirse veya “Müminin kalbi Rahmanın parmaklarından iki parmağı arasındadır” hadîs-i şerifini söylerken, parmağına işaret etse, çok mahzurludur. Çünki bu hareket teşbîh ve tecsîm manası taşır. Yani Allahü teâlâ insan gibidir, insan gibi parmakları vardır ve maddedir, fikrini gösterir. Halbuki Allahü teâlâ bu gibi şeylerden münezzehtir. Buradan bir daha anlaşılmış oldu ki, isim ve fâide benzerliği dışında, Allahü teâlânın sıfatları ile halkın sıfatları arasında bir ortak taraf ve benzerlik yoktur.

Bazıları, müteşâbih âyet ve hadîslerle işaret olunan sıfatları te’vil etmek doğrudur diyenler, yed (el) sıfatını, kuvvet ve kudret ve nimet; vech (yüz) sıfatını zât ve rızâ, istivâ (yayılma) sıfatını istilâ ile te’vil etmişlerdir. Sonraki âlimlerden bazısının da Müslümanların itikadlarını korumak için bu manaları verdiği olmuştur. İmam Gazâlî hazretlerinin İlcâmü’l-Avâm kitabı bunu anlatır. Bu ibarelere zahirî mana vermemek selef-i sâlihîn mezhebidir. Buna şimdi selefiyye deniyorsa da, doğru değildir. Selefiyye, Vehhâbîlik olup, tecsîm ve teşbihe inananlar veya kayanlardır. Nasıl sem’, basar gibi sıfat-ı ilahiyye, O’nun zatına layık ve münasip sıfatlar olduğu gibi, müteşâbih âyet ve hadîslerde bildirilmiş olan, yed (el), vech (yüz), ayn (göz), cenb (yan), kadem (ayak), yemîn (sağ), ısba’ (parmak), arşa istivâ (Arşın üzerinde karar kılmak), meci’ (gelme), nüzûl (inme) gibi sözler ve kelimeler hakkında Selef-i Sâlihînin mezhebi, yani usul ve yolu odur ki, bunları kudret, nimet, zât, istilâ vs ile te’vil etmemelidir. Âl-i İmrân sûresinin 7. âyetinde meâlen bildirildiği gibi, “Allahü teâlânın bu sıfatlarının zât-i pâkine lâyık ve münasip olduklarına iman ettim” demelidir.

Allahü teâlâ hakkında, nasıldır, ne gibidir sualleriyle ve cevapları ile uğraşmayı Âl-i İmrân sûresi 7. Âyet-i kerimesi men etmektedir. Nitekim burada meâlen, “Kalblerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu te’vil etmek için ondaki müteşâbih âyetlerin peşine düşerler. Halbuki onun te’vilini ancak Allah bilir. İlimde râsih olanlar, yüksek pâyeye erişenler ise, ona inandık, hepsi Rabbimiz tarafındandır, derler. Bu inceliği ancak akl-ı selim sahibleri düşünüp anlar” buyuruldu. Bazıları “ve’r-râsihûne” kelimesinin başındaki vav harfini edat kabul etmişlerdir ki, bu takdirde mana şöyle olur: “Halbuki onun te’vilini ancak Allah ve ilimde râsih olanlar, yüksek payeye erişenler bilir.”

3-Bir diğer kısım daha vardır ki, onlar gerçekte sıfat kısmından değillerdir. Lâkin sıfat yapısına benzeyen bir takım lafızlarla sıfat manasına gelir ve Arab dilinde onun manası açık olur. Bu kısım te’vil olunabilir. Eğer buna zâhirî (görünüş) manası verilirse, fesada ve yoldan çıkmaya sebep olur. Meâl-i şerîfi “Allaha karşı aşırı gitmemden dolayı bana yazıklar olsun” olan Zümer sûresi 56. âyet-i kerîmesini böyle manalandırmakta hiçbir âlim duraklamaz. Hadîs-i şerîfte, “Hacerülesved yeryüzünde Allahın sağ elidir (eliyledir)” buyuruldu. Buna zâhirî manası vermek ilhâd (dinden çıkmak) olur. “Yemen tarafından Rahmanın nefesini buluyorum” hadîs-i şerîfine de zâhirî manâsı verilirse, çok bozuk bir şey ortaya çıkar. “Bana yürüyerek gelene, ben seyirterek giderim” hadîs-i kudsîsine zâhirî mana vermek, teşbîh (mahlûklara benzetme) olur. Ama bunun manası açıktır. Allahü teâlâ kullarına ihsan ve kerem sıfatları ile tecelli etmek istedi de, onların anlayabileceği bir tarzda, Peygamberin dili ile onlara haber verdi ki: “Kim bana yürüyerek gelirse, ben ona koşarak giderim.” Buradan maksadın, sen hangi amelle bana yaklaşırsan, ben sana o yaptığının kat kat sevabını veririm, olduğu anlaşılmış oldu. Bu hususta çok müşkil ve te’vili çok zor hadîsler vardır. Te’villeri zarurî olmakla beraber, o te’vil için münasip söz bulmak, o manayı ifade edecek kelime bulmak imkânsız olduğundan, isteyerek onun te’viline girmek haramdır. Meâl-i şerîfi, “Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme” olan İsrâ sûresi 36. âyeti buna bir misaldir.

Cevab: Kur’an-ı kerim, bir erkeğin evlenebileceği kadınların sayısını 4 ile tahdid eder ve bunu da adalet şartına bağlar. Bu âyet-i kerimenin bu manaya geldiği icma’ ile sabittir. İcma’ya aykırı iddiada bulunan Şiîlerdir. Resulullah’ın evlendiği kadınları boşaması, maslahata muvafık değildi. Zira çoğu himaye maksadıyla tezevvüç edilmiş olan bu kadınlar, boşanırsa başkasıyla evlenemeyecekti.

Cevab: Kudüs’e doğru  kıldıkları namazlar boşa gitmez, demektir.

Cevab: Allah hidayeti, doğru yolu, isteyene gösterir. İstemeyenlerden de dilediğine gösterir. Bunlar, âyet-i kerimedir. İhsan ile adaleti karıştırmamalıdır.

Cevab: Etmiştir; ancak bu tefsirlerin tamamı bize intikal etmemiştir.

Cevab: Burada tefsirden, hüküm çıkarmaktan bahsediliyor. Manasını düşünmek böyle değildir, makbuldür. 

Cevab: Süyûtî el-İtkân'da diyor ki: Cüveynî şöyle der: Nâzil olan Allah kelamı iki kısımdır. Birincisi: Allah Cebrâil’i Resûlü’ne göndererek; Allah şöyle şöyle yapmanı emrediyor, der. Cebrâil de Allah’ın dediğini kavrar. Bunun üzerine Peygambere gelir, Rabbinin söylediklerini ona iletir. Süyûtî diyor ki: Bezzâr’ın Hazret-i Âişe’den yaptığı rivayete göre Hazret-i Âişe şöyle demiştir: Resûlullah, Cebrâil’in kendisine öğrettiği âyetlerin tefsirini yapardı. Bu hadîs, İbnu Kesir’in ifadesine göre münker hadistir. İbnu Cerir ve diğer ulemâ, bu hadîsi şöyle tevil etmişlerdir: Resûlullah’ın tefsir ettiği âyetler, anlamakta güçlük çektiği müşkil âyetlerdir. Bu yüzden mânâlarını Allah’tan öğrenmek istemiş, Allah da ona, Cebrâil’in lisaniyle bu mânâları öğretmiştir. Cebrâil Aleyhisselâmın sormasından ziyade Peygamberimizin ona sorması gibi anlaşılıyor. Şu halde o da bilmeyip öğreniyor. Dolayısıyla öğretmiş oluyor.

Cevab: Salat, dua demek, övmek demektir. Allah, Peygamberi övüyor. Melekler de övüyor. Müminlerin de övmesi emrediliyor.

Cevab: Ayet-i kerimenin tefsiri mühimdir. Orada kast edilen fakir ve çalışamayacak vaziyetteki yakın akrabaya nafaka vermektir.

Cevab: Kur’an-ı kerimde haber verildiğine göre, Âdem aleyhisselâm yaratıldığında, kendisine secde emri verildi. “Bütün melekler secde etti, şeytan hariç” âyet-i kerimesini yanlış tefsir ederek bu neticeyi çıkarıyorlar. Başka bir âyet-i kerimede şeytanın cin taifesinden olduğu açıkça beyan buyuruluyor. Kur’an-ı kerim tercümesi ve meali okumak avama zararlıdır. Kur’an-ı kerimi bir bütün olarak; ayrıca Hazret-i Peygamber’in ve sahabilerin tefsirleri ışığında okumak ve anlamak lazımdır.

Cevab: Resulullah, Kur’an-ı kerimin tamamını eshabına tefsir ve beyan ettiği Hadika gibi fıkıh kitaplarında yazılıdır. Ancak bu tefsirlerin hepsi günümüze kadar intikal etmemiştir. Bu sebeple müfessirler, buna uygun teviller yapmıştır.

Cevab: Fıkıhla hiç alakası yoktur. Türkçe tefsirlerin çoğu gibi vaaz kitabıdır. Yine de Türkçe tefsirlerin avama en az zararlı olanıdır. 

Cevab: Bu zayıf bir rivayettir. Almadıysa da bunları Kur’an-ı Kerim'den saymadığı manasına gelmez. Bu, sonradan yakıştırılmıştır. Herkes ezbere bildiği için almamış olabilir. Bizzat işitmediği için almamış olabilir. Hadis-i şerife göre, İbni Mes’ud, Kur’an-ı kerimi en iyi bilen 4 kişiden biridir.

Cevab: Türkçe Mevakib ve Tibyan’dan muteber tefsir bilmiyorum. Tefsir okumak için belli bir ilmi altyapıya sahip olmak ve Arapça bilmek lazımdır. Tefsir okumak lazım değildir; fıkıh okumak lazımdır. En güzel tefsir fıkıh kitaplarıdır.

Cevab: Kur'an-ı kerîmdeki ahkâm üç kısımdır: Birinci kısım hükümleri ilim ve akıl sahibi kimseler nassın mantuku (söylenişi) ile, bir başka deyişle, nassın ibâresi, işâreti, delâleti, tazammunu, iltizâmı ve iktizâsı ile kolayca anlayabilir. Yani her âyette bu altı cihetten çeşitli mânâ ve hükümler vardır. Bunu tefsir ilmi bildirir. Nass, mânâları açık ve meydanda olan âyet ve hadîsler demektir.

Nassların lafızları hangi mânâya delâlet ettikleri ve ne maksadla söylenildiklerini işitenlerin anlamaları cihetinden ibâre, işâret, delâlet, tazammun, iltizam ve iktiza kısımlarına ayrılır:

Delâle bi’l-ibâre’de, yani ibârenin delâletinde, lafzın doğrudan delâlet ettiği mânâ mevzubahistir. "Allahın verdiği bu ganîmet malları, yurtlarından ve mallarından çıkarılmış olan, Allah’tan bir lutf ve rızâ dileyen, Allah’ın dinine yardım eden fakir muhâcirlerindir" meâlindeki âyet-i kerimenin (Haşr: 8) ibâresinden, muhâcirlerin ganîmette hakları olduğu anlaşılır.

"Zekât müslümanların fakirlerine verilir" hadîsinin ibâresinden, zekâtın sadece müslümanların fakirlerine verileceği anlaşılır. Delâle bi’l-işâre’de, yani işâretin delâletinde, lafzın, ibâresinden çıkan hükme değil, bu hükümden hareketle, dolaylı olarak anlaşılan hükme delâlet ettiği kabul olunur. Bakara sûresinin 275. âyet-i kerimesinde, Allah’ın beyʽi (alışverişi) helâl; fâizi haram kılmasında, beyʽin helâl, fâizin haram olmasına işâret ve “Alışveriş de fâiz gibidir” diyenlere cevap vardır. Bebeğin anne bedeninde taşınması ve sütten ayrılmasının otuz ay sürdüğü bildirilen âyet-i kerime (Ahkâf: 15) ile çocuğun sütten kesilmesinin iki yıl süreceğinin bildirildiği âyet-i kerimeden (Lokman: 14), hâmileliğin asgari müddetinin altı ay olduğuna işâret vardır.

Delâlet-i nassda, yani nassın delâletinde, sözün maksadı tek başına lafızdan anlaşılmaz. Hükmün konuluş gayesine bakmak gerekir. Delâlet, yol göstermek demektir. İsrâ sûresinin 23. âyetiyle anne ve babaya öf bile denmemesi (usanç gösterilmemesi) emredilmiştir. Buna, anne ve babaya eziyet etmemek, dövmemek de girer. Bir başka deyişle öf demek yasaklandığına göre, başka türlü eziyet etmek haydi haydi yasaktır.

İktizânın delâletinde ise, lafzın doğru anlaşılması için ibârede yer almamış bir mânâya delâlet ettiği kabul olunur. İktizâ, gerekmek mânâsına gelir. Nisâ sûresinin 23. âyet-i kerimesindeki (meâlen), "Analarınız, bacılarınız size haram kılındı" sözü, bunlarla evlenilmesinin haram kılındığını iktizâ eder. Mâide sûresinin 3. âyet-i kerimesindeki (meâlen), "Size leş, kan ve domuz eti haram kılındı" sözü, yenilmesi ve faydalanılmasını iktizâ eder. Yusuf suresinin 82. âyet-i kerimesindeki "Köye sor!" meâlindeki söz de, "köy halkına sormayı" iktizâ eder. Hazret-i Peygamber’in, "Ümmetimden yanılma, unutma ve korku kaldırılmıştır" meâlindeki hadîsi, unutma ve yanılma günahının kaldırılmasını iktizâ eder; yoksa bu hallerde kaçırılan amelin kazâsı veya verilen zararın tazmini bâkidir. Hazret-i Peygamber'in "Benden sonra eshâbımdan Ebû Bekr ve Ömer'e uyunuz!" sözü ile "Benden sonra Hülefâ-i râşidînimin yoluna sarılınız!" sözü bir araya getirilince bu ikisinin iktizâsından Hazret-i Ebû Bekr ve Ömer'in halîfe olacağı anlaşılmaktadır. "Köleni şu kadar kuruşa benim namıma azat et!"sözü, "Köleni şu kadar kuruşa bana sat, sonra azat edeyim" sözünü iktizâ eder.

Tazammun-ı nassda, yani nassın tazammununda, meselâ "Bu malı kimseye vermem!" sözünden ‘Zeyd'e de vermem!’ anlaşılır. Tazammun, zımnında olmak, bir şeyi ihtivâ etmek demektir. Yine bir kimse kefâlet ve âsaleten borçlu olduğu bir şahıstan kefâlet olan deyninden kendisini ibra etmesini talep edip de o şahıs cevabında "Sende olan her hakkımı ibrâ ettim!" dese, gerek kefâlet olan borcundan ibrâ ettiği ibâre ve tazammun yoluyla; asıl borçtan ibrâ ettiği ise tazammun ve işâret yoluyla anlaşılır.

İltizâm-ı nassa, yani nassın iltizâmına gelince, meselâ Bakara sûresinin 233. âyet-i kerimesinin ibâresinden evlâdını emziren annelerin nafakası mevlûdün leh (çocuğun doğmasına vesîle olan kimse, yani baba) üzerine olduğu anlaşılır. Mevlûdün leh tâbirinin kullanılıp da, vâlid (baba) tâbirinin kullanılmamış olması, nikâhı altında doğan çocuğun nesebinin kendisinden sübûtunu (sâbit olduğunu) iltizâm eder. İltizam, lâzım kılmak, gerektirmek demektir. Yukarıda geçen ve ibâresiyle ganîmetlerin muhâcirlerin fakirlerinin hakkı olduğunu beyan eden âyet-i kerimede, muhâcirlerin fakirlikle vasıflandırılması, muhâcirlerin dârülharbde (o zaman için Mekke’de) terk ettikleri emlâkin mülkiyetlerinden çıktığını iltizâm eder. Eğer mülkiyetlerini kaybetmemiş olsalardı, muhâcirlerin umumî olarak fakirlikle vasıflandırılmaları muteber olmazdı.

Bu tefsir kâidelerinin hepsini bir âyet-i kerîme üzerinde tatbik etmek gerekirse: Kur’an-ı kerîmde, “Rabbin, yalnız kendisine ibâdet etmenizi ve ana babaya iyilikte bulunmanızı buyurmuştur. Eğer ikisinden biri veya her ikisi, senin yanında iken ihtiyarlıyacak olursa, onlara karşı “öf” bile demeyesin. Onları azarlamayasın. İkisine de hep tatlı söz söyleyesin” âyeti (İsrâ: 23) vardır. Bu âyet-i kerimenin ibâresinden anlaşılan, ana-babaya karşı “öf” kelimesinın kullanılmayacağıdır. Bu âyet-i kerimenin işâret ettiği bir şey vardır. O da, ana-babanın kalbini kıracak kelimeleri kullanmamaktır. Bu âyet-i kerimenin delâlet ettiği mânâ, ana-babanın kalbini kıracak hiç bir şey yapılmamasıdır. Bu âyet-i kerimenin tazammun ettiği, altında bulundurduğu bir başka mânâ vardır: O da ana-babayı dövmemek, öldürmemektir. Bu âyet-i kerimenin iktizâsı ise ana-babaya iyilik etmektir. Bu âyet-i kerimenin iltizâm ettiği şey ise, ana-babayı gücendirmenin felâkete; onların kalblerini almanın ise saadete sebep olduğudur.

Cevab: Her şeyin Kur’an-ı Kerim’de bildirilmesi lazım değildir. Bunlar sünnetle sabittir. Kardeş ve kardeş oğlu deyince, amca ve dayının da mahrem olduğu delalet yolu ile anlaşılır. Âyet-i kerimede amca dayılardan bahsedilmemesi, kardeş ve kardeş oğlundan bahsedip de amca ve dayı oğlundan bahsedilirse, aynı kategoriye girip yanlış anlaşılmaya sebebiyet vereceğinden dolayıdır. (Razi)

Cevab: Her ikisinde de dünya hayatını oyun ve eğlence ile geçirmemek lazım geldiği; âhiret için çalışmak lazım geldiği beyan buyuruluyor. İki âyet de delâlet cihetiyle birbirinin aynısıdır. Mesela Kurtubî’de anlatıldığı üzere, birincide açık ikaz vardır. İkincide, ehl-i dünyanın, dünya hayatını ancak böyle gördüğünü, halbuki öyle olmadığını delalet yoluyla beyan buyuruyor. Meal okumanın mahzurunu buradan da anlamalıdır.

Cevab: Said-i Nursî’nin dini, siyasi ve içtimai görüşlerinin ve hatıralarının yer aldığı bir kitaptır. Teknik olarak bir tefsir değildir. Tefsir, Kur’an-ı kerimin tamamının veya muayyen bir suresinin tefsir usulü çerçevesinde tefsir edilmesi demektir.

Cevab: Klasik bazı tefsirlerde göğüsleri tomurcuklanmış kızlar, yani huriler olarak tefsir edilir. Bazı tefsirlerde ise taze meyve olarak tefsir edilir. Nasıl tefsir edilirse edilsin, Rabbin inananlara ahirette vereceği mükâfatı anlatıyor.

Cevab: Bu kelimelerin menşei Arapça değildir, ama Arapçalaşmıştır. Bazı âlimler Kur’an-ı kerimde hiç Arapça olmayan kelime bulunmadığını söylerse de, bu iki sözün arası böyle bulunur. Mesela muhtar kelimesi Arapçadır; ama Türkçeleşmiştir.  Bir başka tefsire göre, Kur’an-ı kerim lisan kaideleri olarak Arapça’dır. Bu, başka lisanlardan kelimenin kullanılmış olmasına halel vermez. Nitekim çok Arapça kelimeyi, Kureyşli sahabeden anlamayanlar vardı. Bunu sorarak veya bedevilerden tesadüfen duyarak öğrendiler. Mesela fatır kelimesi Arapça olduğu halde, müfessirlerin tacı İbni Abbas, bunun manasını kuyudan su çeken iki bedeviden işiterek anladığını söyler.

Cevab: İnsan, âyet-i  kerimeye kendi kafasına göre mana veremez. Tefsir âlimleri, bunu Allah’ın nimetleri ve ilahi nizamın tezahürü olarak tefsir eder. Nitekim “Geceyi ve gündüzü sizin için (birinde) dinlenip, (diğerinde) lütfundan (rızkınızı) arayasınız diye yaratmış olması O’nun rahmetindendir” mealindeki ayet-i kerimede (Kasas, 73) böyledir. Nitekim Nebe suresinde de (9): “Uykunuzu da bir dinlenme yaptık” buyuruluyor. Fıkıh kitaplarında gece çalışmak men edilmiş değildir. Şu halde gece çalışan, gündüz dinlenir. Bu zamanda en iyisi gece herkes uykudayken çalışmaktır. Böylece günahtan uzak durmak kolaylaşır.

Cevab: Kur’an-ı kerim evvelemirde ana dili Arapça olan bir peygambere ve onun kavmine indirilmiştir. Dinin teşekkül devrinde başka bir lisanda indirilmesinin abes olduğu ortadadır. Anlayasınız tabiri Arapça anlamaya en müsait dildir. Yani bu dilden başka dillere tercüme yapıldığı zaman daha güzel anlaşılır, demektir. Ekmel dinin tesisi için lazım gelen hükümlerin konulması, ekmel bir lisanla olur, bu da Anrapça’dır, demektir. Burada vurgu “anlaşılır”a değil, “Arapça”yadır. Yani Kur’an-ı kerimi ve dinin esaslarını anlamak için, Arapça bilmek şarttır. Ama kâfi değildir. Arap dünyasında, Arapçayı edebiyatı ile beraber bilen çok insan vardır. Hatta Müncid isimli Arapça lügati neşreden Beyrutlu papazların da ana lisanları Arapçadır. Kur’an-ı kerim bir zooloji ve botanik kitabı değildir ki, kutup ayısı, penguen ve kangurudan bahsetsin. Arabistan'da olan meyvelerin ve hayvanların da çoğundan bahsedilmiyor. Mesela elma ve kedi hiç geçmez.

Cevab: Şahsi ve hususi hadiseler misal olarak veriliyor. Buradan umuma nasihatlar çıkarılıyor. Buna zikr-i cüz kasd-ı kül derler.

Cevab: Kardeş olmak, fâsık ve bid’at ehlinin yanlışlarını sevmeyi gerektirmez. Kardeştir sözü, onlara nasihat eder; aralarını ıslah eder; dinlemezse buğz eder demektir. Nitekim o âyet-i kerimede mealen böyle geçiyor: “Müminler kardeştir; öyleyse aralarını bulun.” İki taraftan biri isyancıdır. İsyan ise haramdır.

Cevab: Cemil 7 yerde geçer. Cemile geçmez.

Cevab: Tercüme değil, tefsir etti. Kur’an-ı kerim hiç bir lisana tercüme edilemez. Her tercüme, bir tefsir veya mealdir. Okuyanın anladığını ifade eder.

Cevab: Hayır, bir delile istinaden söylüyorsa düşmez; bid’at sahibi olur. Çünki sahabenin adaletinde icma vardır. Ancak âyet-i kerimelerin umumi mana ifade ettiği tefsirlerde yazılıdır.

Cevab: Bunlar Said bin el-Müseyyeb ile bir kısım âlimlerin görüşüne göre, her iki kıbleye doğru namaz kılan kimselerdir. Yani kıblenin Mescid-i Aksa olduğu zamanda müslüman olanlardır. Şafiî mezhebine mensub ulemanın görüşüne göre bunlar, Bey’at-i Rıdvan olarak bilinen Hudeybiye biatında hazır bulunanlardır. Şa’bî de bu görüştedir. Muhammed bin Kâ’b ile Ata bin Yesar’dan nakledilen görüşe göre ise bunlar Bedir’e katılanlardır. Bununla birlikte kıblenin değiştirilmesinden evvel hicret edenlerin ilk muhacirler arasında sayılacağını ittifakla kabul etmişler ve bu konuda aralarında görüş ayrılığı yoktur.(Kurtubi)

Cevab: Hanefi mezhebinde Kur’an-ı kerime dâhildir, ama âyet-i kerime değildir. Şafii’de müstakil âyet-i kerimedir.

Cevab: Eskiden bazı hocalar da bu ayet-i kerimeye istinaden aya ve fezaya gidilmesinin mümkün olmadığını iddia ederek, dünyayı Müslümanlara güldürmüşlerdi. Ayet-i kerimede illâ bisultan, yani Allah’ın kudreti olmadıkça, diyor. Ayet-i kerimelere kendi kafasına göre mana vermek caiz değildir.

Cevab: Biri İslâm devletine tabi olmuş; diğeri iman etmiş demektir. Şimdi ikisi de birdir.

Cevab: Kast edilen kibirlenmektir. Yürümekle alakası yoktur. Dik yürümekten kinayedir.

Cevab: İsmail Hakkı Bursevi hazretlerine ait kıymetli bir işari tefsirdir. Yani Kur’an-ı kerimin tasavvufi cihetten tefsiridir. Bu zamanda Amentü Şerhi gibi itikat ve fıkha dair faydalı kitapları sık sık okumak daha faydalıdır.

Cevab:

Cevab: Kelam-ı ilahide murad-ı ilahi birden fazla olabilir. Evliya da bir vesiledir. Tasavvufun delili bu ayeti kerimedir. Zemahşeri ehl-i sünnet değildir.

Cevab: Tefsir-i Kebir’de ve Tefsir-i Kurtubî’de der ki: “(Şeytan dedi ki) Andolsun ki onlara, Allah’ın yarattığını değiştirmelerini emredeceğim” mealindeki âyet-i kerimenin tefsiri hususunda iki görüş vardır:

1-Allah’ın dinini değiştirmek; yani helali haram, haramı helal yapmak veya İslâm fıtratı üzere doğan çocuğu Yahudi, Hıristiyan veya Mecusi üzere yetiştirmektir.

2-Zâhire taalluk eden halleri değiştirmektir. Bu da ya insan kılından peruk takma, dövme yaptırma gibi hallerdir. Ya insanı veya havyanı burmak (kısırlaştırmak), kulağını kesmek, gözünü çıkarmaktır. Ya kadınların erkek, erkeklerin kadın gibi hareket etmeleridir. Ya da Allah’ın istifade için yarattığı hayvanları, putlara adamaktır. Ya da hayat, ölüm, hastalık, maişet gibi hususlarda kuruntuya, vesveseye kapılmaktır.

Cevab: Her yere ve ümmete peygamber gönderilmiştir. Kur’an-ı kerime muhatap olanların anlayacağı gibi anlatılmıştır. Kimsenin bilmediği bir ümmet ve bunlara gönderilen peygamberden bahsetmek abes olurdu. Kur’an-ı kerim bir tarih kitabı değildir.

Cevab: Adettir. Hem Allah’ın kudretini göstermek ve nimetlerini hatırlatmak vardır. Bundan maksat başka şeyi telmih olduğu da söylenmiştir.

Cevab: Ayet-i kerimelerden avam hüküm çıkaramaz. Her musibet günah karşılığı diye bir kaide yoktur. Bazıları için manevi dereceyi yükseltir. Peygamberler o musibetlerden zevk alırlar. Rivayet olunur ki, Yunus aleyhisselama, en zevkli zamanını sordular; balığın karnındaki hâlim dedi.

Cevab: Ayet-i kerimede henüz denmiyor. Cimaya elverişli olup, hayız görmeyen; hayızdan kesilmiş ve hamile kadınların iddetinden bahsediliyor; çocukların değil. Din, Kur’an-ı kerimden, hatta hadis-i şeriflerden öğrenilmez. Fıkıh kitaplarından öğrenilir. Kur’an-ı kerimi kendi kafasına göre anlamaya çalışan ya hata eder, ya küfre düşer.

Cevab: Hadis kaynaklarında geçmez. Zikreden Menakıb,  Eyüp bin Sıddık'ın yazdığı bir menkıbe kitabıdır. Menkıbelerin doğru olması gerekmez. Muhabbet için yazılmıştır.

Cevab: Allah, sahih tövbe edilirse şirki de affeder. Tövbe edilmezse affetmez; ama diğer günahları tövbe etse de etmese de affedebilir. Ayetlere mana vermek, avamın harcı değildir. Ayet ve hadis okuyarak din öğrenilmez.

Cevab: Kur’an-ı kerim bir fen, tarih ve coğrafya kitabı değildir. Zamanının hadiselerini bu gibi meselelere tatbik etmek, pozitivizmden gelme bir hastalıktır. Münasip değildir. Kur’an-ı kerim ve hadis-i şeriflerde geçen hadiselere inanılır; şu kast ediliyor bu kast ediliyor diye tevil edilmez.

Cevab: Hitab ettiği kitleye farklı şeylerden bahsederse ciddiye alınmaz.

Cevab: Bu da çift yaratmak demektir. Bir çift yaratmak, çiftleşmeden meydana gelmek demek. Çift cinsiyetli ise yine çiftten yaratılmış olur yavrusu.

Cevab: Arapça’da da Allah için "hüve" erkek zamiri kullanılır.

Cevab: Her ilimde icma vardır. O ilmin mütehassıslarının bir meselede ittifakı demektir. Tefsirde mesela bir ayet-i kerimenin nüzul sebebi veya ibaresindeki bir kelimenin manası üzerinde ittifak olabilir. Hadis ilminde bir hadis-i şerifin sahih olduğunda ittifak hasıl olur. Fıkıh ilmindeki icma farklıdır, âlimlerin bir meselenin şer’î bağlayıcılığı üzerindeki ittifakıdır. Yani hakkında ayet ve hadis bulunmayan bir meselede, ayet ve hadise kıyasen bir hükümde ittifak ederlerse yahut bir ahad hadisin hükmünde ittifak ederlerse icma hasıl olur ve herkesi bağlar.

Cevab: Bu, harb esnasındaki düşman içindir. Mekke müşrikleri için nazil olmuştur. “Nasıl onlar sizi öldürmek istiyorlarsa” ilavesi vardır. Şu veya bu teşkilatın bunu delil göstererek insanlara saldırması ve öldürmesi caiz değildir. Harbi hükümet yapar. Kur’an-ı kerime kafasına göre mana veren imanını kaybeder.

Cevab: Tezat yoktur. Tesbih çekmesi nimetin yetişmesine vesile oldu. Her şeyi vesile ile yaratmak ilahi adettendir.

Cevab: İkisi farklı mevzular içindir. Birincide mürtedin öldürülmesi veya nefsin günahlardan vazgeçmesi kast ediliyor. Meal okumak avam için çok zararlıdır.

Cevab: Bunlar müteşabih ayetlerdir, manaları hakkında çeşitli rivayetler vardır. İşari tefsirlerde, Taha, tahir ve hadi olan Peygamber; Yasin ise ey insan veya Allah’ın yakin denizinin sebbahı (yüzücüsü) olan Peygamber aleyhisselam gibi manaları vardır.

Cevab: Kur'an-ı Kerim fen ve coğrafya kitabı değildir. Pozitif ilim ne diyorsa kabul edilir.

Cevab: Çünkü hayırlı insan için mal hayırlıdır. Bununla dine hizmet eder, hasenat yapar, fakirlere sadaka verir, düşmanı korkutur, kendisi kimseye muhtaç olmadan rahat bir hayat yaşar. Kötü insan için her şey şerdir.