Son devir İslâm hukukçuları arasında en çok eser verenlerden birisidir. Tefsir sahasında da mahirdir. Kırmızı fesi, başından hiç çıkarmadığı beyaz sarığı ve cüppesiyle klasik Osmanlı ulemâsı tipinde ve zihniyetindedir. Mezheplere bağlı, muhafazakâr bir âlimdir. Modernistlere amansız muhalefeti ile tanınmıştır. Müslüman kadının gayrımüslim erkekle evlenebilmesi gibi İslâm fıkıh geleneğine uymayan fikirlere karşı çıkar ve reddiyeler yazar. Çok zor şartlar altında bile bu mücadeleden hiç taviz vermeyen şahsiyetiyle tanınmıştır. Öyle ki zamanımızda Ehl-i sünnet fıkhı çerçevesinde mücadele veren ender şahsiyetlerdendir. Kendisini mezhepsizlik, hele modernistlikle itham edenlerin, eserleri ve şahsiyetinden hiç haberdar olmadığı anlaşılmaktadır. Hele Zuhaylî’nin kadınlara aybaşı iken yaklaşmanın büyük günah olduğunu inkâr ettiğine dair ithama hayret edilir. Zira kitabın kerahiyat bahsinde “Kadına aybaşı iken yaklaşmak ittifakla haramdır. İnkârı küfrdür” demektedir. Kur’an-ı kerim “İyi bilmediğinin ardına düşme” ve “Zan, hakikat değildir” buyururken, şahsiyetler hakkında sahih bir malumata sahip olmadan hüküm vermek vebal değil midir?

Türkiye'de daha çok el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu’nun tercümesi olan İslâm Fıkhı Ansiklopedisi adlı çalışmasıyla tanınmaktadır. Vaktiyle Mısır’da hazırlanan el-Fıkhu ale’l-Mezâhibi’l-Erbaa kitabına benzer. Mezheblerin kavilleri sistematik bir şekilde yazılmış; her birinin dayandığı deliller verilerek fıkıhla meşgul olanlara yol gösterilmiş; bu vesileyle mezheblere dayalı fıkhı reddeden modernistlere de bir bakıma cevap verilmiştir.

Kitabın mukaddimesinde cemiyeti içinde bulunduğu uçurumdan kurtarmak için ıslah hareketine ihtiyaç vardır. Bu da İslâm fıkhıdır diyor. Kasdettiği ıslahın reform olmadığı ortadadır. Zuhaylî, taassuba varmamak kaydıyla mezheblere bağlı fıkhı şiddetle müdafaa ve Kur’an’a dayalı fıkıh telâkkisini reddetmiştir. Zaruret, ihtiyaç, acizlik ve özür hallerinde telfike götürse bile başka mezhebin kavliyle amel edilebileceğini söylemiştir ki bu bir usul kaidesidir; müellifin telfiki müdafaa ettiği, hele mezhebsiz olduğu manasına gelmez. Bilakis, mukaddimede telfiki ve özürsüz mezheblerin ruhsatlarını araştırmayı reddetmektedir. Dört sünnî mezhebin muteber kitaplarına dayanılmıştır. Bunların haricindeki mezheblerin de fıkhî görüşleri verilmiş; ancak bunlara hak mezheb muamelesi yapılmamıştır. Kıymetli ilmihallerde bile Şiî ve Hâricîlerin itikadî ve fıkhî görüşleri hakkında bilgi verilirken; bir fıkıh ansiklopedisinde bundan daha tabiî bir şey olamaz.

Kitapta zaman zaman mezheblerin dayandığı deliller değerlendirilerek, bunlardan zayıf kavle istinad edenin karşısında diğeri tercih edilmiştir. Bu, suistimale açık olmakla beraber, mezheb içindeki âlimlerin bile her zaman yaptığı bir şeydir. Böylece mukallide azimet hususunda yol gösterilmiş olmakta; avam ictihada değil, bilakis âlimleri taklide sevkedilmektedir. Zuhaylî’nin bu tercihlerinde nefsânî veya modernist bir tesir altında kaldığı hiç görülmemiştir. Kardâvî, hele Mahmasânî ile aynı kategoride değerlendirilemez. Zira her ikisini de marjinal söz ve görüşleri sebebiyle delâlete düşmekle itham eder.

Avam için yazılmış olmadığından, bir ilmihal gibi günlük meselelerin hal tarzını bu kitapta aramak doğru değildir. Müellif Şâfiî olduğu için, diğer mezheblerden nakillerde zaman zaman hatalar göze çarpar. Buna benzer hatalara İmam Şa’rânî hazretlerinin el-Mizânü’l-Kübrâ ve İbnü’r-Rüşd’ün Bidâyetü’l-Müctehid kitaplarında bile rastlanır. Bir mezhebe mensup kimsenin başka mezheblerden yaptığı nakillere her zaman itimad edilememektedir. Nitekim bir mezhebin hükmü, ancak kendi mezheb âlimleri tarafından yazılmış muteber kaynaklardan öğrenilebilir. Zuhaylî, kitabında bazen yersiz izah ve tercihlere girişir; hadis-i şeriflerin kritiğinde gereksiz hassasiyetler gösterir.

Meselâ cenaze namazının mescide kılınmaması hususunda, hiçbir maslahat yokken, sırf Hanefîlerin istinad ettiği hadîs-i şerifi zayıf bulduğu için, bunun hilâfı olan Şâfiî kavlini tercih etmiştir. Evet, bu hadîsi rivâyet edenlerden birinin hâfızasına sonradan halel geldiği rical kitaplarında yazarsa da, bu hâdisi daha evvel rivayet ettiği sâbittir. Hadîslerin sıhhatine bakarak kavilleri tercih etmek, bugün için insanı her zaman doğru neticeye götürmez. Zira bir müctehidin zayıf, hatta mevzu bulduğu bir hadîs, başka bir müctehidin aradığı kıstaslara ve teşkil ettiği metodolojiye göre sahih olabilir. Hanefî ictihadlarının çoğu hadîs-i şerife değil de, kıyasa dayalı intibaı verir. Bu doğru değildir. Kuruluş itibariyle önce olduğu için mezhep kitapları yalnızca ictihadları tasnif etmiş; dayandığı delilleri bildirmeye gerek görmemiştir. Bu sebeple Hanefîlerin dayandığı hadîslerin çoğu bugüne intikal etmemiştir. Sonra gelen Hanefî âlimleri, bu hususta gereken tercihlerde bulunmuşlardır. Üstelik Hanefîler cenaze namazının mescide kılınmaması hususunda sadece müellifin zayıf bulduğu Ebu Hüreyre hadîsine değil, selef-i sâlihînin de tatbikatına bakmışlardır. Nitekim Medine halkının ameline ehemmiyet veren Mâlikîler de bunlarla beraberdir. Bu meseleye kitabın mütercimi de dikkat çekmiştir.

el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu kitabının Türkçe tercümesinde de bazı sıkıntılar vardır. Buna benzer problemler memleketimizde Türkçe’ye tercüme edilen hemen her dinî eserde rastlanan türdendir. Meselâ abdest bahsinde muvâlat, guslde değil ama abdestte farzdır derken; gusl bahsinde abdestte ve guslde farzdır denilmiştir. Bu bakımdan kitap, hele Türkçe tercümesi avam için lüzumlu ve faydalı değildir.

“ Ya Rabbî, ateşinde kavur/Külünü âsumân-ı kahra savur/Uyarak en şenî‘ine küfrün/Şeyh Saffet oldu gâvur”. (Hüseyin Vessaf, Sefine-i Evliyâ, I/142; Kadir Mısıroğlu, Hilâfet, s. 401.)

Hakkında malumat yoktur. Eshab-ı kiramdan olduğu, burada şehit düştüğü söyleniyor.

İkbal, itikad-ı sahiha sahibi olmayan bir şairdir. Âdem aleyhisselamın itaatsizlik etmediğini, unuttuğunu Kur’an-ı kerim bildiriyor. Veya emri yanlış anladı. O zaman henüz peygamber de değildi. Bu yaptığı zelledir, günah değildir. 

Hayır, tasavvuf seyrinde yolda kalmış, gördüklerine hayret etmiş, kapasitelerinin üzerinde yük yüklenmiş, bu sebeple feveran etmiş meczuplardır.

Prusya’nın Alman birliğini kurduğu 1870’lerden itibaren Türkiye’de, Rusya ve İngiltere’ye mukabil muvazene unsuru olarak bir Almanya hayranlığı yayılmaya başlamıştı. 1908’de iktidarı ele alan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ekserisi Germanofil idi ve bu cemiyetin başında bulunanlar memleketi Almanya’nın menfaatleri için Cihan Harbi’ne sokmakta beis görmemişti. Said Nursi de o devirde İttihatçılarla beraber olmak hasebiyle Almanya’ya yakınlık duymuştu. Hatta Kastamonu Lahikası’ndan anlaşıldığı üzere, aleyhtarları kendisine “Almancı” adını bile takmıştı. (Mektub 31)

1921’de yazıp neşrettiği Rumûz adlı eserinde, Avrupa, bilhassa İngiliz ve Fransız emperyalist medeniyeti ile Alman enternasyonal-sosyalistliğini mukayese eder ve Alman tarafını tutar. (Asar-ı Bediiye, s. 83) Bundan dolayı 1953 senesinde hakkında tahkikat açılır. Ehlivukuf, bu yazıda sosyalistliğin methedildiği kanaatine varır. Said Nursi buna cevaben, “Eski Harbi Umumi'nin bidayetinde ve içinde, o harpte müttefikimiz olan Almanla alâkamızı kırmak ve Garplılaşmak perdesi altında bir siyaseti dinsizliğe alet yapmaya çalışan bazı münafıklar diyorlardı ki: Alman Sosyalistlikle gidiyor, dinimize zarar verecek.” Ben de o zaman demiştim: “Sosyalistlik İslâmiyete ilişemez ve dinimize zarar veremez. Hem bizi sosyalistliğe sokamaz. Fakat Garblılaşmak, İngiliz ve Fransızın medeniyetinin fena kısmı, bizim dinimizi kısmen, terk etmeye mukabil, zararlı bir medeniyete bizi mecbur edecekler. Onun fenalıkları iyiliklerine galebe eden böyle medeniyete; bizim müttefikimiz olan Almanın sosyalistliği dinimize ilişmediği ve bizi sosyalistliğe sevk etmediği için tercih ediyorum diye o zaman demiştim. İşte mes'elenin hakikati bu iken, kırk sene evvel bu mesele yazılmış ve neşredilmiş, kimse ilişmemiş ve muhakemelerde beraatler görmüştür. Şimdi hasta olduğum için, müdde-i umumî ifademi almaya yanıma geldi ve dedi ki: Urfa'da ehl-i vukuf Hutbe-i Şamiye’nin zeylindeki vecizelerden, ‘sosyalistlik garbî medeniyetlere müreccahtır’ diye olan kelimesine bolşevikliğin lehinde bir propaganda yapılıyor, demiş. Bolşeviklik ayrı, sosyalistlik ayrıdır. Sosyalist Alman nerede? Komünist Rus nerede? Böyle vukufsuz ehl-i vukufun yanlış raporlarıyla Nurun kahraman fedailerine ilişmek, bence Rus hesabına bir propagandadır.” (Abdülkadir Badıllı, Tarihçe, I/486-487) 

II. Cihan Harbi esnasında Afyon mahkemesinde savcıya verdiği ifadede,  “On senedir kat'iyen dünya cereyanlarından ve vaziyetlerinden, Alman'ın mağlûbiyeti ve bolşeviğin istilâsından başka hiçbir haber almayacak derecede içtimai hayattan çekilmiş olduğunu söylemesi dikkate şayandır. Yani kendisini alakadar eden ve üzen tek şey Almanların mağlubiyetidir. (Şualar) Bu devirde Türkiye'de hükümet ricalinden hayli şahıslar, ayrıca Nadir Nadi, Peyami Safa, Nihal Atsız gibi okur yazar takımı ya İttihatçılık damarıyla, ya da Anti-Komünistlik saikiyle amansız bir Alman hayranı idi. Almanya’nın galip geleceğine inanır, bundan Türkiye’ye de bir menfaat geleceğini umardı.

Said Nursi der ki: "Resmî ilânıyla, 'Allah'a istinad edip dinsizliği kaldıracağım, İslâmiyeti ve İslâmları himaye edeceğim.' diyen bir hükûmet [Almanya] yüz milyon küsur iken, dört yüz milyona yakın nüfusa hükmeden bir diğer devlete ve dört yüz milyon nüfusa yakın ve onun müttefiki olan Çin'e ve Amerika'ya ve onlar ise zahîr ve müttefik oldukları olan bolşeviklere galibâne, öldürücü darbe vuran o hükûmetteki muharip cemaatin şahs-ı mânevîsiyle, mücadele ettiği dinsizlerin ve taraftarların şahs-ı mânevîleri tecessüm etse, yine minare boyunda bir insana nispeten küçük bir insanın nispeti gibi olur.” (Kastamonu Lahikası, 50. mektub)

Bu ifadelerle II. Cihan Harbi’nde komünist Rusya ile mücadele ve harp eden Alman hükümetine sitayişkarane işaret etmektedir. Bu devrede Almanların galibiyeti için dua ettiğini yakınları anlatır. Fakat 1943’lü yıllardan sonra SSCB’nin Alman ilerleyişini durdurması ve Almanların mağlubiyete uğramaya başlaması üzerine hükümetin tavrına muvazi olarak Said Nursi de tavrını değiştirdi. Abdulkadir Badıllı, Tahiri Mutlu’dan duydukların şöyle anlatır: “Bir müddet sonra Almanların çok acib zulümlere başladığını ve masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha ettiğini işitince, [sanki Almanya bunlara yeni başlamış gibi] dua defterinden onların ismini sildi ve sırt çevirdi. Hatta Tahiri ağabey, Alman mağlubiyetinin Üstad’ın duasını kesmesinden sonra başladığını söylüyordu.” (II/1054)

Nursi’nin eserlerinde İslamiyete ve Risale-i nurlara teveccüh olduğuna inanıldığı için, Almanya ve Almanlar hep mümtaz bir şekilde anılır, hatta “Bahtiyar Almanya” tabiri kullanılır. Tarihçe-i Hayat’ta der ki: "Risale-i Nur, Avrupa, Amerika ve Afrika'da da hüsn-ü teveccühe mazhar olmuş; başta bahtiyar Almanya ve Finlandiya olmak üzere, birçok memleketlerde okunmaya başlanmıştır.”

Yunus Emre, Aşık Yunus ve Derviş Yunus farklı asırlarda yaşamış farklı kişilerdir. Şiirlerin son kıtasından anlaşılabilir.

Allah için zaman ve mekan yoktur. Evliyaya Allah tayyı zaman ihsan edebilir. Bunlar sıradan insanlar değildir. Bir yerden bir yere kısa zamanda kerameten gidip gelebildikleri gibi (tayy-ı mekan), çok kısa zamanda Allahın ikramı olarak çok iş yapabilirler.

Bu anlatılanlar doğru ise, İmam Ebu Hanife'ye karşı tavır, siyasidir, şahsi değildir. Siyaset böyle bir şeydir. Hükümdar veya politikacı, tahtını veya mevkiini korumak için herşeyi yapar. İmam Ahmed’in vaziyeti farklıdır. O, devrin iktidarının fikriyatı ile ters düşmüştür.

Şeriat zahire göre hüküm verir. Belki de samimi müslümandı, bilinemez.

Bunlar İslamiyeti beğenmiş görünürler. Ama hiç birinin Müslüman olmadığı sözlerinden, yazılarından ve işlerinden anlaşılıyor. İnançlarının ne olduğu, Yeni Dünyanın Kurtları kitabında anlatılmıştır. Guenon belki bu inancında samimi idi. Schuon ve sonrası ise tam bir sahtekardır. Çok kültürlü bir adamdır. Onun üzerine bir proje inşa edilmiş gibi duruyor. Seyyid Hüseyn Nasr ve Cemalnur Sargut bunların takipçileridir. Ehl-i sünnet ve ehl-i tasavvuf gibi görünen çokları da bu furyaya kapılmıştır. Guenon’un, Schoun’dan hoşlanmadığı söylenebilir. Guenon Mısır’da yaşıyordu. Bu yüzden oradaki Şazeli tarikatına girdi. Hepsi Masonik kişilerdir. Bütün dinlerin temelinde Gelenek ya da Kadim Felsefe adını verdikleri bir inanç olduğuna inanıyorlar. Bunu bilen bir kişi herhangi bir dine mensup olabilir diyorlar. Onlara göre bütün dinler aynıdır. Kitaplarında bunu açıkça söylüyorlar.

İki rivayet vardır. Gazale köyünden olduğu için Gazali veya babası gazzal olduğu için Gazzali. İkinci rivayet daha makul, zira Gazale diye bir köy bilinmiyor. Gazzali daha kuvvetli görünüyor olsa da Gazali demek daha münasiptir. Zira Osmanlı uleması bu ismi şeddesiz istimali tercih etmiştir.

Gözümüz açıldı şükür dediler,

Dağ başına bile muallim gönderdiler.

Okur yazar cahil tuttu cihanı,

Okudukça çeşit kılığa girdiler.

Azamet tavrı var her bir bakışta,

Hepsi de ustadır caka satışta.

Yarışırlar birbiriyle yalan atışta,

Bulamazsın birbirine uyanı.

Cümle alem koşar topun ardınca

Her işi unutur topa dalınca

Aklını yitirir bir gol atınca

Bir top için toptan verirler canı

Sen hele gör şu sabrı sübhanı

Prof. Hamidullah, mucizelerin, hârikulâde şeyler olmadığını; fizikî zemine zaten sahip bulunan hâdiselerin, Peygamber’in ihtiyaç duyduğu zaman ortaya çıktığını; teknik yollara mürâcaat ederek sıradan insanların da bunları gerçekleştirebileceğini söyler. Halbuki kelâm kitaplarında, mucizenin 7 şartı sayılırken, bunun hârikulâde bir şey olması da zikredilir. İsrâ ile Mi̔rac’ı aynı hâdise olarak kabul eden Prof. Hamidullah, ayrıca bunun bedenî değil; ruhânî bir seyahat olduğunu söyler.

Hazret-i Peygamber’in Mekke’den Kudüs’teki Beyt-i Makdis’e gitmiş olamayacağını; buranın, göklerdeki Beyt-i Mamur olabileceğini iddia eder. Zira Kur’an-ı kerîmde Şam havâlisi yakın yer olarak tavsif edilmişken, “en uzak mescid”in, Beyt-i Makdis olmaması icab eder. Halbuki her ikisinin de bedenen olduğu hususunda ilk zamanlarda ihtilaf edilmiş olsa bile, sonradan bunun ruh ve beden ile beraber olduğu; ruh ile olan Mirac’ın, başka zamanlarda vukua gelen başka Mirac hâdiseleri olduğu ve Mirac’ın ruh ile olduğunu söyleyen ilk devir âlimlerinin sözünün buna dair bulunduğu hakkında ittifak vardır. Nitekim ruh ile cereyan etmiş olsaydı, Mekkelilerin bu kadar itiraz etmesi abesti.

Çok evliliği, o günki şartlara göre kabul edilmiş muvakkat bir hüküm kabul eden Prof. Hamidullah, bunun sebebini de harblerde erkeklerin ölüp kadınların esir alınması ile servet dağılımındaki eşitsizliğe bağlar. Bugün bu sebepler fazla hüküm ifade etmediğinden dolayı, artık çok evliliğin de câri olamayacağını iddia eder.

Bir başka iddiası da Resûlullah’ın dokuz değil, sadece dört kadınla evli olduğu; aksi takdirde, Kur’an-ı kerîm emrinin çiğnenmesi mevzubahis olacağıdır. Halbuki Hazret-i Peygamber, evliliği dört kadınla tahdid eden âyet-i kerîme geldiğinde, dokuz hanımla evliydi. Bunları boşamış olsa, başkalarıyla evlenemeyeceklerdi. Zaten çoğu himaye gibi maksadlarla nikâhlanmış olan bu hanımlar, sıkıntıya düşecekti. Bu sebeple Kur’an-ı kerîm bir istisna tanıdı. Bu hanımlarla evli kalıp boşamaması, başka da evlenmemesi hususunda âyet-i kerîme nâzil oldu. Buna “hasâis-i nebî” denir. Peygambere mahsus nice hükümler vardır ki, sıradan Müslümanlar için câri değildir. Zekât alamamak, miras bırakmamak gibi hususlar böyledir.

Prof. Hamidullah, kölelik müessesesinin de muvakkat bir hüküm olduğunu; başlarda savaş esirlerini himaye maksadıyla tatbik edildiğini; “Arablara hiç kölelik yoktur” hadîs-i şerîfi ile köleliğin kaldırıldığını iddia eder. Halbuki bu hadîs-i şerîfin devamı, “Arablar esir alındıklarında, ya müslüman olurlar; ya da öldürülürler” şeklindedir. Bu sebeple, Arablar için kölelik statüsü kurulamaz. Köleliğin kuruluşu, zaten bazı şartlara bağlıdır. Meşru cihad neticesinde elde edilecek esirlerin, halifenin inisiyatifiyle dârülislâma götürülerek köle statüsüne sokulması lâzımdır. Üstelik mütekabiliyet de aranır. Yani düşman, esirleri köle yapmıyorsa; düşmandan alınan esirler de köle yapılmaz; bu takdirde esir mübâdelesi veya fidye karşılığı serbest bırakma cereyan eder.

Prof. Hamidullah, kölelerin, kıymetini efendisine ödemek suretiyle talepte bulunsa, efendinin reddedemeyeceğini söyler. Halbuki hukukun umumî prensibidir ki, kimse, başkasının tek taraflı iradesi ile borç altına sokulamaz.

Ayrıca Prof. Hamidullah, devletin zekât fonundan köle satın alıp azatlaması mecburiyeti olduğundan bahseder; ancak zekâtı devletin topladığı kabul olunsa ve Kur’an-ı kerîmde sayılan sekiz sınıfın hepsinden en az üç kişiye verilmesi şeklindeki Şâfiî içtihadı tatbik edilse bile, burada sekiz sınıftan biri olan “rikâb”dan maksad, mükâteb, yani efendisiyle bedel mukabili serbest kalmak üzere anlaşma yapan kölelerdir. Kaldı ki ihtilaflı meselelerde, halifenin veya kâdının hükmü hilâfı ref eder; yani halifeye farklı kaviller arasında tercih yapma salâhiyeti verilmiştir. Şu halde böyle bir mükellefiyetten bahsetmek doğru değildir.

Prof. Hamidullah, İslâmiyette devlet reisliğinin verâset yoluyla intikal edemeyeceğini iddia eder. Halbuki birkaç sayfa yukarıda, Süleyman aleyhisselâmın, babası Davud aleyhisselâmın hükümdarlığına vâris olduğu anlatılır. Bu âyet-i kerîme, hilâfı söylenmediği için, halifeliğin aynı ailede intikal etmesine şer’î bir delil teşkil eder. Ayrıca bu hususta icma teşekkül etmiştir. Buna mukabil Kur’an-ı kerimde Belkıs’ın hükümdarlığından bahisle İslamiyette kadının idareci olabileceğini söyler. Halbuki bunu men eden hadis-i şerifler olduğu gibi, Kur’an-ı kerimde Belkıs, kadınların idareci olamayacağına delildir. Zira sıkıyı görünce yelkenleri suya indirmiş ve teslim olmuştur.

Prof. Hamidullah’a göre, Kur’an-ı kerim kıssalarında esas olan ahlâkî neticedir; hâdiselerin vuku bulmuş olup olmaması mühim değildir. Kehf sûresinde geçen kıssanın baş şahsiyetinin Hazret-i Mûsâ olması pek mühim değildir. Kaldı ki bu hikâye başka yerlerde İskender’in aşçısına veya mitolojideki Gılgamış’a izâfe edilmektedir.

Prof. Hamidullah Türkiye'ye gelmiş, uzun zaman Erzurum ve İstanbul üniversitelerinde dersler ve konferanslar vererek o zamanki ilahiyatçıların üzerinde ciddi bir tesir icra etmişti.