Sual
İslam hukukçuları kaç dereceye ayrılır?
Cevap
İslâm Hukuku Tarihi kitabıma bakınız. 7 derecedir. Osmanlı şeyhülislâmlarından İbn Kemal’in Vakfu’n-Niyyât kitabındaki tasnifi çok meşhurdur. Sonra gelen hukuk tarihçileri hep bu sıralamayı esas almışlardır. Buna göre: Birinci derecede mutlak müctehid bulunur. Şâfiʽîler buna müstakil müctehid adını verirler. Bunlar İslâm hukukunun kaynaklarından kendi telakki ve usullerine göre hüküm çıkarabilirler. İmam Ebû Hanîfe, İmam Mâlik, İmam Şâfiʽî ve İmam Ahmed gibi.
İkinci derecedekilere mezhebde müctehid denir. Bunlar da mutlak müctehid derecesinde olmakla beraber, delillerden hüküm çıkarırken bir öncekilerin usûl ve yollarını kullandıkları için, ayrıca hocalarına olan edeb ve hürmetlerinden dolayı ayrı bir mezheb kurmadıklarından dolayı bunların mezhebine mensup kabul edilirler. Hanefîlerde İmam Ebû Yusuf, İmam Züfer, İmam Muhammed ve benzerleri böyledir. Mâlikîlerde İbnü’l-Kâsım, İbn Vehb, Eşheb, Abdullah bin Abdülhakem, Esbağ, Ziyâd, Esed bin Furat, İbn Mâcişûn; Hanbelîlerden Esrem, Meymûnî, Ebû Bekr Hallâl gibi hukukçular bu derecededir.
Üçüncü derecedekilere meselede müctehid denir. Bunlar da mezheblerinin kurucuları olan âlimlerin bildirmediği meseleler için, bu mezhebin usûlüne göre hüküm çıkarabilir. Hanefîlerde Tahâvî, Hassâf, Kerhî, Hulvânî, Serahsî, Pezdevî, Kâdihan gibi hukukçular bu derecededir. Şâfiʽîler, ikinci ve üçüncü derecedekilere müntesib müctehid derler. Müzenî, Kaffâl, Cüveynî, Gazâlî, Şirâzî, Mervezî ile, Dört Muhammedler denilen Muhammed bin Cerir, Muhammed bin Nasr, Muhammed bin Huzeyme ve Muhammed bin Münzir böyledir.
Dördüncü derecede eshab-ı tahric denilen hukukçular bulunur. Bunlar bir öncekilerin çıkardığı hükümlerin kısa ve kapalı olanlarını açıklarlar. Hanefîlerden Cessâs ve Cürcanî gibi. Şâfiʽî mezhebinde buna müctehid fil-mezheb denir. İsferâyinî, Mâverdî, Merverûzî, Rûyânî böyle kabul edilmektedir.
Beşinci derecedeki hukukçular eshab-ı tercih adını alır. Bunlar önceki üç dereceden nakledilen birkaç rivâyetten birisini delillerin kuvvetine göre tercih ederler. Hanefîlerde Kudûrî, Merginânî böyledir. Şâfiʽîlere göre buna müctehid fi'l-fetvâ denir ve Nevevî, Râfiʽî, İbnü'r-Rifaʽa bu derecede kabul edilir.
Altıncı derecede eshab-ı temyiz bulunur. Bunlar bir mesele hakkında gelen çeşitli haberleri kuvvetlerine göre sıralayıp yazar. Hanefîlerde Ebu'l-Berekâ¬t Nesefî, Mavsılî, Burhanü'ş-Şeriʽa, İbnü's-Sâʽatî bunlardandır. Bu ve bundan sonraki dereceyi Şâfiʽîler müctehid kabul etmezler. Hanefîlere göre ise, dördüncü dereceden itibaren gelen hukukçular müctehid sayılmaz.
Yedinci derece mukallid-i mahz olup, aslında ictihad, tahric ve tercihe ehil kabul edilmemektedir. Bunlar okuduklarını iyi anlamakta ve kitaplarına yazarak başkalarına nakledebilmektedirler. Hanefîlerden Haskefî, İbn Âbidîn bunlardandır .
Şüphesiz bu İslâm hukukçularının derecelendirilmesi bu kadar katʽî hatlarla yapılamaz. Bu umumi bir tasniftir. Nitekim Tahâvî’nin bazen İmam Ebû Yusuf ve Muhammed gibi müstakil ictihadda bulunduğu vâkidir. İbn Âbidîn de yaptığı tahkik ve tercihlerden anlaşıldığına göre, aslında çok daha yukarılarda yer alabilecek hukukçulardandır.
İkinci derecedekilere mezhebde müctehid denir. Bunlar da mutlak müctehid derecesinde olmakla beraber, delillerden hüküm çıkarırken bir öncekilerin usûl ve yollarını kullandıkları için, ayrıca hocalarına olan edeb ve hürmetlerinden dolayı ayrı bir mezheb kurmadıklarından dolayı bunların mezhebine mensup kabul edilirler. Hanefîlerde İmam Ebû Yusuf, İmam Züfer, İmam Muhammed ve benzerleri böyledir. Mâlikîlerde İbnü’l-Kâsım, İbn Vehb, Eşheb, Abdullah bin Abdülhakem, Esbağ, Ziyâd, Esed bin Furat, İbn Mâcişûn; Hanbelîlerden Esrem, Meymûnî, Ebû Bekr Hallâl gibi hukukçular bu derecededir.
Üçüncü derecedekilere meselede müctehid denir. Bunlar da mezheblerinin kurucuları olan âlimlerin bildirmediği meseleler için, bu mezhebin usûlüne göre hüküm çıkarabilir. Hanefîlerde Tahâvî, Hassâf, Kerhî, Hulvânî, Serahsî, Pezdevî, Kâdihan gibi hukukçular bu derecededir. Şâfiʽîler, ikinci ve üçüncü derecedekilere müntesib müctehid derler. Müzenî, Kaffâl, Cüveynî, Gazâlî, Şirâzî, Mervezî ile, Dört Muhammedler denilen Muhammed bin Cerir, Muhammed bin Nasr, Muhammed bin Huzeyme ve Muhammed bin Münzir böyledir.
Dördüncü derecede eshab-ı tahric denilen hukukçular bulunur. Bunlar bir öncekilerin çıkardığı hükümlerin kısa ve kapalı olanlarını açıklarlar. Hanefîlerden Cessâs ve Cürcanî gibi. Şâfiʽî mezhebinde buna müctehid fil-mezheb denir. İsferâyinî, Mâverdî, Merverûzî, Rûyânî böyle kabul edilmektedir.
Beşinci derecedeki hukukçular eshab-ı tercih adını alır. Bunlar önceki üç dereceden nakledilen birkaç rivâyetten birisini delillerin kuvvetine göre tercih ederler. Hanefîlerde Kudûrî, Merginânî böyledir. Şâfiʽîlere göre buna müctehid fi'l-fetvâ denir ve Nevevî, Râfiʽî, İbnü'r-Rifaʽa bu derecede kabul edilir.
Altıncı derecede eshab-ı temyiz bulunur. Bunlar bir mesele hakkında gelen çeşitli haberleri kuvvetlerine göre sıralayıp yazar. Hanefîlerde Ebu'l-Berekâ¬t Nesefî, Mavsılî, Burhanü'ş-Şeriʽa, İbnü's-Sâʽatî bunlardandır. Bu ve bundan sonraki dereceyi Şâfiʽîler müctehid kabul etmezler. Hanefîlere göre ise, dördüncü dereceden itibaren gelen hukukçular müctehid sayılmaz.
Yedinci derece mukallid-i mahz olup, aslında ictihad, tahric ve tercihe ehil kabul edilmemektedir. Bunlar okuduklarını iyi anlamakta ve kitaplarına yazarak başkalarına nakledebilmektedirler. Hanefîlerden Haskefî, İbn Âbidîn bunlardandır .
Şüphesiz bu İslâm hukukçularının derecelendirilmesi bu kadar katʽî hatlarla yapılamaz. Bu umumi bir tasniftir. Nitekim Tahâvî’nin bazen İmam Ebû Yusuf ve Muhammed gibi müstakil ictihadda bulunduğu vâkidir. İbn Âbidîn de yaptığı tahkik ve tercihlerden anlaşıldığına göre, aslında çok daha yukarılarda yer alabilecek hukukçulardandır.
Alakalı Başlıklar