İnsanların mutlu olup olmadığını hakikatte bilemeyiz. Hiçbir kimse hiçbir zaman hükümetten ve idarecilerden tam manasıyla memnun olamaz. Müslüman veya gayrimüslimlerin mutlu olduğu zamanlar da vardır; olmadığı zamanlar da vardır. Gayrimüslimler Osmanlı Devleti’nde şer’î hükümlerin kendilerine verdiği hürriyet sebebiyle en azından teorik olarak rahattırlar. Ama pratikte gerek devlet memurlarının, gerekse öteki kesimin zaman zaman aşağılaması ve ezmesi mevzubahis olabilir. Bununla beraber tarihte “öteki”nin en rahat yaşadığı yer, İslâm cemiyeti olmuştur. Çünki Osmanlı hukuku, teorik olarak teb’anın saadetini esas alır. Hukuk düzeni her ırk ve dinden insanın rahat yaşaması üzerine kurulmuştur. Fakat harb ve sair parametreler tatbikatı çoğu zaman değiştirebilir.