Üç Şeye Pişmanım!
İZMİR SUİKASTİNİN PERDE ARKASI

1926’da yurt seyahatine çıkan reisicumhurun, 14 Haziran’da İzmir’e uğraması bekleniyordu. Tam o gün İzmir Valisi Kazım Dirik’ten kendisine suikast tertiplendiğine dair bir telgraf aldı. Eski İttihatçı Lazistan Milletvekili Ziya Hurşid, 4 kişiyle beraber reisicumhuru Kemeraltı’nda öldüreceklerdi. Suikastçıları motoruyla Sakız’a kaçıracak olan Giritli Şevki, hadiseyi ihbar etmişti. Ziya Hurşid ve diğerleri kaldıkları otelde tevkif edildi. Ardından 130 kişi tevkif edilerek sorgulandı.

Dört Aliler Divanı

Bombacı kadın

Hâdise, muhalifleri tepelemek için bulunmaz bir fırsattı. Güya suikast, İttihatçıların, Gazi’yi tasfiye edip yerine geçme planının parçasıydı. Saltanatın kaldırılmasına karşı çıkan tek milletvekili Ziya Hurşid, muhafız alayı kumandanı Topal Osman’ın cinayetlerinden dolayı reisicumhura kin besliyordu.

M. Kemal Paşa’nın Anadolu’ya geçişinde rolü olan Kara Kemal ve Bandırma vapuru yolcularından Ayıcı Arif de işin içindeydi. Suikast için Ankara düşünülmüş; ama bu işe elverişli olmadığı için vazgeçilerek, yurt gezisi başlayınca İzmir’de karar kılınmıştı. Ancak reisicumhurun İzmir’e gelişi gecikince, iş ortaya çıktı.

Reisicumhur 16 Haziran’da İzmir’e geldi ve suikast teşebbüsü duyuruldu. Meşhur, ‘Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır; fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır’ sözü de burada söylendi. İsviçreli bir gazeteciye verdiği mülâkatta, yıllardır dava arkadaşı olduğu bir kadının bombacı olarak suikaste dâhil olduğunu; fakat ihbarcı olduğu için affedildiğini söyler. Bu röportaj ile valilik raporu birbirine zıttır.

Kâzım Karabekir, Cafer Tayyar ve Ali Fuad Paşa mahkemede

4 Aliler Çetesi

Suikast bahanesiyle Terakkiperver Fırka mensuplarının tamamı tevkif edildi. Ankara valisi Abdülkadir, Rauf Orbay ve Adnan Adıvar yurt dışına kaçtılar. Yunan kumandanı Trikopis’i esir almasıyla meşhur Halid Akmansü, yanlışlıkla tevkiften kurtuldu. İnönü, delilsiz tutuklanan Karabekir’in serbest bırakılmasını isteyince, mahkeme, ‘Gerekirse İsmet Bey’i de asarız’ tehdidini savurdu. Şikâyete çıktığı reisicumhurdan, ‘Mahkemeler müstakildir, karışamam!’ cevabını alınca aklı başına geldi. İstiklal Mahkemelerini öven bir beyanat vererek kendini kurtardı.

Heyetteki Kel Ali, Kılıç Ali, Necip Ali ve Laz Ali’den dolayı ‘4 Aliler’ diye anılan mahkeme, Elhamra Sineması’nda toplandı. 49 kişiyi muhakemeye başladı. Ziya Hurşid, suçunu kabul etti; kendisine cinayete teşebbüsten dolayı ceza verilebileceğini söyledi. Suç ortakları kandırıldıklarını; diğer zanlılar ise suçsuz olduklarını beyan etti. Kel Ali, mahkemede Karabekir ile münakaşaya girişince, davanın siyasi bir dava olduğu anlaşılır korkusuyla, reisicumhur tarafından gizlice ikaz edildi. Buna rağmen mesele, savcı tarafından bir hükümet darbesi olarak vasıflandırıldı.

Cavid Bey aleyhinde hiç delil yoktu. Ancak Cavid Bey, zeki, teşkilatçı, hırslı ve itimad-ı nefsi güçlü olduğu için, Gazi’ye rakip olabilecek bir şahsiyetti. Gazi’yi becerikli bir devlet adamı, hatta iyi bir asker olarak görmediğini açıkça söylerdi. Üstelik Ankara sermayesinin mümessili İş Bankası’na mukabil, İstanbul sermayesinin mümessili İtibar-ı Milli Bankası’nın başıydı.

13/VII/1926’da Ziya Hurşid’in de içlerinde olduğu 15 kişiye reisicumhura suikastten değil, hükümeti devirmeye teşebbüsten dolayı idam cezası verildi. Çünki adam öldürmeye nakıs teşebbüsün cezası hafiftir. Bu dava ise, muhaliflerin tasfiyesine müteveccih siyasi bir davadır. Motorcu beraat etti; 6500 lira da mükâfat aldı. Bu işi organize eden ve gizli polis olduğu anlaşılan ‘Bombacı Kadın’ Nimet de beraat etti.

İttihatçıların ileri gelenlerinden olup, Ankara'ya biat etmeyen Cavid, Dr. Nâzım ve İsmail Canbolad'ın da içlerinde bulunduğu idam kararları o gece infaz edildi.  Dr. Nâzım ve Canbolad, aslında Gazi’nin eski ve yakın dostlarıydı; hatta Anadolu’ya geçişinde yardımcı olup ve desteklemişlerdi. Ziya Hurşid’in son sözleri, ‘Hürriyetsiz bir memlekette yaşamaktansa, ölmek hayırlıdır’ oldu. Şükrü Bey’in asıldığı ip koptu. Dünyanın her yerinde böyle bir kişinin idam edilmemesi hukuk geleneği iken, 2. kez asılarak işi bitirildi.

Canbolad, evvelce asılacak çok işler yapmış olmakla beraber, suikast işiyle alakası yoktu. 1913’teki Bâbıâli Baskını’nın tertipleyenlerden Hilmi de o tarihlerde Ardahan’da ticaretle meşguldü; olup bitenlerden haberdar bile değildi. Ama vaktiyle Bâbıâli’yi basan biri, şimdi neler yapabilir diye düşünülmüş olmalıdır. Kel Ali, başta Cavid’in suçsuz olduğunu söylemişse de, Reşid Galip, yukarının emri var diyerek kendisini ikna etmiştir.

Karabekir mahkeme salonuna girdiğinde, oradaki subayların hürmet ve protesto maksadıyla ayağa kalkması, hükümeti korkuttu. Mahkeme esnasında İzmir semasında uçan tayyareler, ‘Karabekir Suçsuzdur’ yazan kâğıtlar atmıştı. Karabekir, Refet Bele ve Ali Fuad Cebesoy beraat etti. Mahkemede ayağa kalkan subayların tamamı sonradan şarka sürüldü.

Cavid Bey'in müdafaası

Ziya Hurşid darağacında

Üç şeye pişmanım

İlk perde, böylece tamamlandı. Suikastçilerden sonra, kalan İttihatçıların tasfiyesine girişildi. 2/VIII/1926’da Ankara İstiklal Mahkemeleri, işlerini bitirdi. İçerinde İTC kâtib-i umumisi Midhat Şükrü Bleda, Ermeni tehcirinin mimarı Dr. Nazım, maliye nazırı Cavid, iaşe nazırı Kara Kemal ve gazeteci Hüseyin Cahid Yalçın’ın da içlerinde bulunduğu 60 kadar kişiyi muhakeme etti. Güya İttihatçılar, Kara Kemal liderliğinde tekrar iktidara gelmek üzere teşkilatlanmış; 9 maddelik bir de parti programı tesbit edilmişti.

Kara Kemal, Malta dönüşünde; güçler dengesini iyi hesaplayamadığı için Sarı Paşa dediği M. Kemal’e ortaklık teklif etmişti. Eskiden İaşe Nazırı olduğu için zengin ve tüccarla irtibatlı idi. Bu da Ankara’yı korkutuyordu. Yakalanacağını anlayınca intihar etti.

Ankara hareketine katılmamakla suçlanan Cavid Bey, İttihatçı olduğu için yurt dışına kaçtığını söyledi. Reisicumhurun, yaklaşan seçimlerde eski İttihatçıların tavrının ne olacağını Kara Kemal’den sorması üzerine tertiplenen istişare toplantılarına iştirak ettiğini beyan etti.

Mahkeme 26 Ağustos’ta karar verdi. Cavid, Dr. Nazım, Hilmi ve Nail Beyleri idama; firari Rauf Orbay ve eski İzmir Valisi Rahmi Beyleri de 10 sene kalebentliğe mahkûm etti. Diğerleri kurtuldu. Beraat eden Hüseyin Avni Ulaş’ın, ‘Artık kendi masumluğumdan emin değilim. Hepsi benden namuslu arkadaşlarımı astınız. Bende ne namussuzluk gördünüz de bu şerefi esirgediniz’ dediği meşhurdur.  İnfazlar o gece Cebeci’de yapıldı. İpi kopan Filibeli Hilmi, 2. defa asıldı.

Böylece Anadolu hareketini başlatırken Mustafa Kemal’in yanında yer alan hemen herkes tasfiye edilmiş oldu. Bu, Sovyetler Birliği’nde Stalin’in iktidara geldikten sonra yaptığı büyük tasfiyeye çok benzer. Anadolu hareketinin finansörü Cavit, Sivas Kongresi’ne İttihat ve Terakki teşkilatının desteğini getiren Vasıf, Anadolu hareketinin İstanbul ayağını teşkilatlandıran Kara Kemal, Mustafa Kemal’in gençliğinden beri hep yanında olmuş arkadaşı Arif idama mahkum oldu. Anadolu hareketinin yedek lideri Rauf mahkûm oldu. Halide Edip ve Adnan Adıvar vaktinde haber alıp kaçtılar. Karabekir’i ordu kurtardı. İdamların infaz edildiği gece Çankaya’da büyük bir balo verildi; Gazi, sabaha kadar herkesin dans etmesini istedi.

Avrupalıların, ‘Türkiye’de rakamlardan anlayan tek adam’ dediği Cavid, Ankara’nın iktisadî merkezi İş Bankası’nın rakibi olan İstanbul merkezli İtibar-ı Milli Bankası’nın reisiydi. İttihatçıların gözünde, M. Kemal’e rakip olabilecek tek kişiydi. Üstelik Sabataycıların da başı pozisyonundaydı. Sabataycılar, artık reisicumhura biate mecbur oldular. Cavid Bey’in asılmaması için Fransız reisicumhurundan, Baron Rothschild’e kadar nice müracaatlar olduysa da hükümet dinlemedi. Fransa parlamentosu, idamın infazı üzerine, ‘Dünya çapında bir maliyeciyi kaybettik’ diyerek saygı duruşunda bulundu. M. Kemal’in sonradan, ‘Üç şeye pişmanım: Cavid’i astırdığıma; evlendiğime; Ankara’yı başşehir yaptığıma’ dediği söylenir.