İnsanlar çözemedikleri meseleler için bir günah keçisi bulmayı isterler. Tanzimat çöküşe giden bir imparatorluğu ıslah için Sultan II. Osman’dan itibaren başlayan ıslahat hareketlerinin Sultan III. Selim ve sonrasındaki formunun ismidir. Haddi zatında çok faydalı bir teşebbüs iken, mali ve sosyal imkânların darlığı, ehil adam azlığı, harici meselelerin dirlik vermemesi gibi sebeplerle beklenen fayda hasıl olmamıştır. Bazıları ise Tanzimat’ı körü körüne garplılaşma zannetmiş, aşağılık kompleksi girdabında boğulmuştur. Halbuki Tanzimat Fermanı’nda Osmanlı’yı Osmanlı yapan prensiplere yapışma vurgusu göze çarpar. Unutmamalıdır ki değişmenin bedeli olduğu gibi değişmemenin de bedeli vardır. İslamcı, Türkçü ve Marksistler bilip bilmeden tenkit etse de Tanzimat’ın çok faydası da olmuştur. Memleketin ömrünü bir asır daha uzatmıştır. Öte yandan Halil İnalcık, Reşat Kaynak gibi tarihçiler meseleyi tam manasıyla analiz etmemiş, Tanzimat medhiyesi üzerinden klasik Osmanlı sistemine vurmayı adet edinmiştir. İşin aslı Osmanlı idareci elitinin, sultanların ve maiyetinin bin bir incelikle kırmadan dökmeden yapmaya çalıştıkları ıslahat programlarını Jön Türkler yakıp yıkarak mahvetmiştir. Çünkü komitacılardır, asker tabiatlılardır. Diplomasi askerin işi değildir.