İngiltere’den Fırat’a kadar uzanan Roma İmparatorluğu’nun payitahtı Roma idi. Bu sebeple böyle anılıyordu. İmparator Constantinus, bugünki İstanbul’un yerinde bulunan ve Bizantion diye anılan bir balıkçı köyünde Nova Roma adıyla yeni bir şehir kurdu. Sonradan kendi ismiyle anılacak olan bu şehri, 330 senesinde payitaht yaptı. 395 senesinde imparatorluk Garbi (Batı) ve Şarki (Doğu) olmak üzere ikiye ayrıldı. Garptakinin payitahtı Roma iken, şarktakinin payitahtı Nova Roma (Konstantinopolis) idi. 476 senesinde garptaki tarih sahnesinden çekildi. Başşehri Konstantinopolis olan tek bir Roma İmparatorluğu kaldı ve 1453’te tarih sahnesinden silinene kadar da bu isimle anıldı. Araplar ve Türkler Rum tabirini kullanırdı.

VI. asırdan sonra artık eski Roma müesseseleri birtakım zaruretlerle yavaş yavaş ya ortadan kalkmış ya da şekil değiştirmiştir. Latince’nin yerini Yunanca almıştır. Paralı profesyonel ordu yerine derebeylerinin emrinde mahalli ordu kuruldu. Bu ordu şehirlerde değil, müstahkem kalelerde mevzilendi. Ekonomisi orduya bağlı olan şehirler sönmeye yüz tuttu. Şehirli entelektüellerin yerini, Latince bilmeyen ve Roma kültüründen habersiz kişiler aldı. Mahalli güçler, siyasi ve idari otoriteyi eline aldı. Ekonomik hayat zayıfladı. Sosyal hayatı dizayn etme imkanına sahip kilise giderek güçlendi, maarif, sıhhiye ve hukuk tamamen kilisenin eline geçti. Artık Latin ananesinin yerine tamamen Yunan kültürünün hâkim olduğu bir bünyeye dönüşmüştü.

Bu devir eskisinden o kadar farklıydı ki, artık buna başka isim vermek münasip düşüyordu. Alman tarihçi Hieronymus Wolf, bu farkı gayet iyi teşhis etti. Şarki Roma İmparatorluğunun ayrı bir isim altında tetkik edilmesi lüzumunu anladı. Corpus Historiæ Byzantinæ eserinde ilk defa Nova Roma’nın eski ismi Bizantion’a atfen Bizans İmparatorluğu tabirini kullandı. 1648’den sonra Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae) ve 1680'de Du Cange'ın Historia Byzantina eserleri neşredilince bu tabir Fransızlar arasında da popüler oldu. O gün bugündür Bizans Tarihi ismiyle müstakil bir saha teşekkül etmiştir. Yani Bizans demek, başşehri İstanbul’a taşınmış olan Roma İmparatorluğu demektir ve daha çok VI. asır sonrasını ifade eder. Bugün buna karşı çıkan ve Roma tarihini bir bütün olarak ele almayı müdafaa edenler de vardır. Bu sebeple zaman zaman Bizans tabirine bilgiçlik taslarcasına itiraz edenler çıkmaktadır. Halbuki anlaşılmayı kolaylaştıran doğru bir tabirdir.