Bugün dünyanın İngiltere, Kanada, İsrail, Yunanistan gibi pek çok demokratik liberal memleketlerinde tatbik edilen çok hukukluluk diye bir müessese vardır. Siyasi sistemi ne olursa olsun, ülkede yaşayan dini ekalliyetlere belli meselelerde kendi dininin hukukunu tatbik imkânı vermek insan haklarındandır. Çünki din, sadece inanç ve ibadet değildir. Bu saha da şahıs, aile ve miras gibi ahval-i şahsiye meselelerindendir. İsteyen laik mahkemeye müracaat ederek, laik pozitif hukukun tatbikini ister; dileyen taraflar anlaşarak şer’î hukukun tatbik edileceği muhtar (otonom) mercilere müracaat ederler. Bu, bir hakem mahkemesi hüviyetindedir. Tıpkı nikâh gibidir. İsteyen imam huzurunda İslâm hukukuna, isteyen papaz önünde Hristiyan hukukuna, isteyen haham önünde Yahudi hukukuna göre evlenebilir. Osmanlı Devleti’nde gayrı Müslimlerin böyle bir hakkı vardı. Bugün Osmanlı Devleti’nden ayrılan (Suriye, Lübnan, Irak, Mısır, Yemen, Tunus gibi) bütün devletlerde de vardır. Ayrıca Hindistan, Tayland, Seylan, Filipinler, Nijerya gibi gayrı Müslimlerin hâkim olduğu memleketlerde de bu imkân tanınmıştır. Şimdi bu sistemin tatbiki, hem insan haklarına saygının hem laikliğin hem de dünya barışının icabıdır.