DANIŞIKLI DÖVÜŞ: SERBEST FIRKA

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı Gazi kurmuştu. Acaba neden reisicumhurluğunun 7. senesinde kendi fırkası olan Halk Fırkası’na karşı muhalif bir fırka meydana getirme ihtiyacını hissetti? Demokrasi hayalleri vardı da, onu gerçekleştirmek için mi? Tabii ki hayır. Onun nutuklarında kullandığı demokrasi tabiri, tek parti cumhuriyetini ifade eder.

O zamanki ABD sefiri Grew’in de işaret ettiği üzere, dünya Türkiye’yi, tek parti sistemi sebebiyle “Şeklen Batılı; hakikatte Doğulu” diye küçük görüyor; kontrolü altındaki memleketlerde vaziyete göre bazen otokrasi, bazen demokrasiyi destekleyen liberal Batı bloğu, hükümeti demokrasiye teşvik ediyordu. Gazi de “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatörlük manzarasıdır” itirafında bulunmuştu.

Korkutan ikilik

Zahiren gayet dost göründükleri halde Gazi ile 18 senelik tek parti iktidarının neredeyse yegane başbakanı ve Gazi’nin her icraatında ortağı İsmet Paşa arasında zamanla ciddi bir siyasi rekabet doğdu.  

Serbest Fırka kurucularından Süreyya Paşa, Zavallı Serbest Fırka kitabında (1951) anlatıyor: “1930’a doğru ikisi arasında bir soğukluk belirmişti. İsmet Paşa giderek güçleniyordu.

Halbuki Gazi, memlekette kimsenin sivrildiğine tahammül edemezdi. Her işi, her inkılabı, her imarı, her teşkilatı yalnız kendisi yapmak ve o fikrin yalnız kendisinden çıktığını etrafa yaymak isterdi. Memlekette yalnız büyük olarak kendisinin tanınmasını isterdi.

Halk Fırkası içinde Gazi ve İsmet Paşa taraftarları diye iki hizip belirmişti. Bu ikiliğin ibresi, Gazi aleyhine dönmekte devam ediyordu.

İsmet’in elinde 2 kuvvet vardı: Parti reisliği ve başvekillik. Başvekillikten azledilse, fırka reisliği elinde kalacaktı. Bundan azletmek de kolay değildi. Zira fırka kodamanları onun yanındaydı. Hatta reisicumhur seçiminde İsmet Paşa’ya da rey verilebileceği sözleri dolaşmaya başladı.

Gazi için bunu önlemek lazımdı. Bunun için mecliste kendi tarafından muhalif bir fırka teşkiline kalkarak memlekete bir demokrasi görüntüsü vermek; aynı zamanda pek çok haksızlıklar sebebiyle bunalmış milleti de İsmet’in elinden kendisinin kurtardığı imajını uyandırmak lazımdı. Böylece iki fırkayı da elinde oynatıp, zamanın icabına göre birini iktidara getirmek istiyordu.

Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulduktan sonra bazı yerlerde İsmet Paşa’nın resimlerinin yırtıldığı haberi geldi; hatta bu yüzden İsmet’in ağlayarak Gazi’ye geldiği işitildi. Şu halde Gazi’nin maksadı hâsıl olmuştu. Bu suretle İsmet’in elinden hem başvekillik, hem de fırka reisliği alındı. Celal (Bayar) başvekil oldu.”

Tamamen duygusal

1920’den itibaren Türkiye’nin hayatında söz sahibi olan Halk Fırkası, 1925’ten itibaren muhalefeti ve basın hürriyetini ortadan kaldırarak, siyaset, din, kültür ve sosyal hayat üzerindeki kontrolünü sıkılaştırmıştı. Devletçilik politikası ve yaşanan kıtlıklar, ekonomik sıkıntıları iyice arttırdı.

1929 dünya ekonomik krizi de hükümeti iyice sıkıştırdı. Gruptaki muhalefet arttı.Bunun huzursuzluğa yol açacağından korkuldu. Ülkenin gazının alınması lazımdı.

Bunun üzerine Gazi, samimi ve eski bir arkadaşı olan Fethi Bey’i Paris’ten getirterek 12 Ağustos 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası adında bir muvâzaa [danışıklı dövüş] partisi kurdurdu.

Evcil bir gösteriş partisi kurulup, birkaç muhalife birkaç sandalye ve belediye vererek, mecliste birkaç laf etsinler, hem oyalansınlar, hem de dışarıya karşı tenkit ve muhalefet varmış gibi görünsün istendi. Böylece İngilizlere ve Fransızlara şirin görünmek mümkün olacaktı.

Halk Fırkası’ndan ayrılan birkaç kişi de fırkaya kaydoldu. Bu kişilerin isimleri tek tek Gazi ve İsmet Paşa tarafından tespit edildi. Birkaçı yüzde yüz mutemed isimlerdir. O partiyi bırak geri gel dense, hemen itaat edecek kişilerdi. Bir kaçı ise Ahmed Agayef gibi gözden çıkarılmış kişilerdi. Oraya gitsin, bu, onun defterinde kara bir leke olun, böylece siyasetten silinsin istenenlerdi.

Eski İttihadcı Fethi Okyar, Sultan Hamid tahttan indirilip Selânik’e sürüldüğünde muhafızı idi. Mustafa Kemal’e, onu korumak için askerlikten atılmak pahasına aşla bağlıydı. Fethi Bey, aslında Fransız finans çevrelerinin tanıdığı bir isimdi. Bu sayede kredi almak kolaylaşacaktı.

Ancak Fethi Bey kellesinden emin olmadığı için, ileride hainlikle suçlanmayacağına dair Gazi’den bir teminat istedi. Gazi bu teminatı Cumhuriyet gazetesi vasıtasıyla verdi. Başvekil İsmet ve meclis reisi Kazım Paşalardan da teminat gelince işe başladı. Gazi, “Ben reisicumhur sıfatıyla bu iki fırkaya karşı bitaraf kalacağım” demiş; orduya da aynı talimatı vermişti. Ancak bu sözünü tutmayacaktır.

Fethi Bey parti talimatını almak üzere Yalova'da

Gerginlik

Halk bu hareketi önce şüpheyle karşıladı. Ama reisicumhurun kızkardeşini bile partide âzâ olarak görünce şaşırdı. Hatta Makbule Hanım, otomobille Yalova köylerine seçim propagandasına gitmiş; akşamında ağabeyi Fethi Bey’i, “Bizim hemşireye söyle, vergileri kaldıracağız deyip durmasın, vergisiz hükümet olmaz” diyerek azarlamıştı.

Halkın teveccühü artınca Serbest Fırka mensupları işi ciddiye aldılar. Halk Fırkası’nın bile programı yok iken, modern demokrasilerdeki gibi bir program hazırladılar. 11 maddelik programın 7 maddesi ekonomiye dairdi. Pişman olan hükümet, Serbest Fırka’yı düşman edindi ve irtica ile suçladı. Reisicumhur yeni partiye 70 milletvekili va’d etmişti; ancak bu sayı 14’te kaldı.

Fethi Bey’in Ege seyahati ipleri gerdi. Fırkanın kalesi İzmir’de kendisine büyük tezahürat oldu. Vali Dirik heyeti şehre sokmayınca, liman amelesi grev yaparak heyeti karşıladı. Zar zor şehre giren Fethi Bey’e bu sefer miting izni verilmedi.

Otelin önünde toplanan halk, Serbest Fırka aleyhinde yazan Anadolu matbaasını taşladı. İzdihama polis müdahale edince, 10 yaşına bir çocuk öldü. Nihayet Fethi Bey, 50 bin kişiye hitap etme imkânı buldu. Aynı tezahürat Aydın, Manisa, Menemen, Akhisar ve Balıkesir’de de yaşandı. Bunun üzerine Gazi, “Ben Halk Fırkası’nın başıyım” diyerek Serbest Fırka’ya gözdağı verdi.

Bu arada belediye seçimleri oldu.  Serbest Fırka’lı seçmenlerin ismi listelerden siliniyor. Sandıklar kayboluyor, çalınıyor veya polis tarafından alıkonuyor; Serbest Fırka’lılar dövülüyordu. Buna rağmen zaten 37 vilayette seçime girebilen Serbest Fırka, 502 belediyeden 42’sini kazandı. Burjuvazinin güzlü olduğu yerleri almıştı. İzmir, Aydın, Pınarhisar, Vize, Keşan, Lüleburgaz, Kırklareli, Malkara, Biga, Armutlu, Bandırma, Susurluk, Burgazada, Maltepe, Samsun, Merzifon ve Ladik’te Serbest Fırka namzetleri kazandı.

İstanbul’da Halk Fırkası, 36 bin; Serbest Fırka 13 bin rey aldı. 250 binden çok seçmen ise hiç rey kullanmadı. Azınlıklar da Serbest Fırka’yı tutuyordu; hatta namzetlerin birkaçı gayrımüslimdi. Halk Fırkası’nda azınlıklardan hiç namzet yoktu.

Bu neticeyi Gazi bile yutmadı. “Her tarafta partimiz kazanıyor” sözüne; “Hayır, partimiz değil, polis ve jandarma kazanıyor” demekten kendisini alamadı. Saf bir adam olan Fethi Bey, seçimlere girmek yerine teşkilatını güçlendirseydi veya seçimlerde icab eden tedbirleri alsaydı, belki fırkasını kurtarabilirdi.

İsmet ve Fethi Bey Yalova'da

İpler kopuyor

Bunun üzerine Halk Fırkalılar Gazi’ye çıkarak “Ya bizimle beraber ol, ya da biz kendimize bir reis seçeriz” diyecek kadar ileri gittiler. Ayrıca Fethi Bey, reisicumhur olmak istiyor” dedikodusunu yaydılar. Vehme kapılan Gazi, Serbest Fırka’nın ipini çekti.

Fethi Bey, seçim yolsuzluklarını meclise taşıdı ve 6 Kasım’da Dâhiliye Vekili Şükrü (Kaya) hakkında gensoru verdi. Kürsüye peş peşe çıkan Halk Fırkası milletvekilleri, Şükrü Bey’i değil, Fethi Bey’i suçladılar. Fethi Bey kendinden istenileni anladı. Fesh istidasını 17 Kasım 1930’da Dâhiliye Vekâleti’ne verdi. Böylece 98 günlük danışıklı dönüş sona erdi. Eski sisteme dönüldü. İsmet Paşa, dersini almış şekilde tekrar başvekil oldu.

Böylece Gazi, hem iktisadî sıkıntılar sebebiyle bunalmış halkın kızdığı Halk Fırkası’na nefes aldırmayı; hem siyasî rakip gibi gördüğü İsmet Paşa’ya gözdağı vermeyi; hem de gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı hedeflediği projesini muvaffakiyetle tamamladı.

Birkaç gün sonra, belediye seçimlerinde Serbest Fırka’nın kazandığı Menemen’de patlak veren meşhur zabıta vak’ası, ömrü 98 gün süren Serbest Fırka’nin kapatılmasına da mazeret gösterildi. 15 sene sonra Demokrat Parti’nin kuruluşu da aynı şartlar altında cereyan etmiş; ancak seyri farklı olmuştur.

Serbest Fırka’nın büyük teveccüh görmesi, işlerin iyi gitmediğinin bir alameti idi. Bunlar, hepsine hoca, mürteci, inkılap düşmanı deyip geçilemeyecek kadar çok ve çeşitliydi. Bu sebeple Gazi hemen uzunca bir yurt gezisine çıktı. Bilhassa Serbest Fırka’nın güçlü olduğu yerlerde boy gösterdi.

Serbest Fırka idarecileri (ortada Adnan Menderes)

İstifa etmeyecek misiniz?

Hamdi Başar, Atatürkle Üç Ay kitabında anlatıyor: Samsun’da vali Kâzım Paşa, seçimlere serbestlik tanımış; Halk Fırkası burada tam bir hezimete uğramıştı. Serbest Fırka kapatıldıktan sonra Gazi Samsun’a geldi. Ziyafet sırasında Gazi “Reis nerede?” deyince bulup getirdiler. Arada şu muhavere geçti:

-Ne o reis beyefendi rakı günah diye içilmiyor mu?

-Hayır efendim, yemek yemiş bulundum da.

-Ya, demek geleceğimizi bilmiyordunuz?

-Yok efendim. Teşrif-i devletinize bütün halkla beraber bendeniz de muntazırdım.

-Şu halde beraber yemek yiyeceğimizi düşünmediniz?

-Evet efendim. Bendeniz de o şerefe nail olmak ümidinde idim, fakat çağrılmadım.

-Artık feshedilmiş bir fırkanın belediye reisi olarak vazifenize devam etmek istemezsiniz?

-Bu seçim, halkın şahsıma itimadı şeklinde tecelli etmiştir. İstifa edersem, halkın teveccüh ve itimadına karşı nankörlük etmiş olurum. Benim bu vazifede kalmam arzu buyurulmuyorsa, seçimi feshediniz.

-Arzu ettiğiniz gibi olsun.

Hâsıl olan soğuk hava üzerine reis ayrıldıktan sonra, Gazi, valiye dönerek, “Reis seçtiğiniz adamın yaptıklarını gördünüz mü? Herşeyden evvel terbiyesiz. Şehirlerine misafir geliyoruz; soframıza yemek yiyerek geliyor. İçki ikram ediyoruz, içmiyor. Sonra da biz kalkmadan def olup gidiyor.” İki gün sonra hem vali vazifeden alınmış; hem de seçim fesh edilerek reise işten el çektirilmiştir.

Serbest Cumhuriyet Fırkası Samsun Vilayet Ocağı önünde bir bayram kutlaması için toplanan halk, 1930.