AVRUPA’DA FES MODASI

1830-1849 Avrupa erkek modası ve fes

 Fesli sigara reklamı

Fes, Amerika'da bazı gazi cemiyetlerinin ve klüplerin resmi serpuşudur.

Mr. Norrell, fesiyle. 

Fesli Piyer Loti

100 sene Osmanlı erkeklerinin başını süsleyen fes, Avrupalıların da çok alakasını çekti. Bir ara şık erkekler arasında bu fes modası çıktı. Moda mecmualarında boy boy fesli erkek modellerin resimleri neşredilirdi. Kibar gençler, hatta yaşlılar, ‘Turk Blue’ dedikleri fesin müptelâsı oldu.

İngiliz romancı Arnold Bennett’in Becerikli Helen romanındaki James, evine gelince, başına hemen püsküllü kırmızı kadife ‘Türk başlığı’nı geçirir. Avrupa’da makbul Türk tütününden yapılmış sigaraların üzerine, müşterileri cezbetmek için fes resmi konurdu. Bugün bile bazı sosyal klüplerin üniformalarında fese benzer bir başlık arz-ı endam eder.

Tunuslu fes imalatçısı

Kahire'de fes satıcısı-1920'ler   

Püsküllü bela

Fes bakım ister. Sık sık fırçalamak ve kalıplatmak lazımdır. Püskülü taranmalıdır. Eve gelince tahta kalıp üzerine konurdu. Bunun için fese, halk arasında püsküllü belâ diyenler vardı.  Fes kalıpçısı esnafı sıra sıra Sultanahmed Parkı karşısında, Fatih’dekiler Hafızpaşa Caddesi’nde idi. Bayram arefesi izdihamdan girilemezdi. Ta Şişli’den gelen olurdu.

0’dan 6 numaraya kadar fes kalıpları vardı. Önce püskülü çıkarılıp su püskürtülen fes, sonra altında ocak yanan sarı prinç kalıba geçirilirdi. Yine su püskürtülürdü. Tekrar bir kalıp vurulurdu. Beş dakika sonra ikinci kalıp tahta kulplarından kaldırılır, buğulu buğulu dumanı tüten fes başa geçirilirdi.

Ekserisi Rum olan kalıpçılar, eğer püskürtme âleti yoksa, suyu ağzına alıp fese püskürtürdü. Bunu biraz da bilerek yaparlardı. Ne gariptir, Muallim Cevdet gibi, şapka kanunundan sonra, kerhen giydiği ve eve gelince başından çıkardığı şapkaya böyle tükürenler vardı. 

Kalıpla uğraşmamak için, uzun zaman kalıp istemeyen içi hasırlı şlık fes giyilirdi. Şlık, fes markasıdır. Bunun kalıplanması uzun sürerdi. Hasır ve ipekli astar sökülüp kalıplanırdı ve pahalıya mâl olurdu. Onun için bazıları ‘şıllık fes’ diye isim takmıştı. 

Hiç kalıplanmamış fese ‘fabrika kalıbı’ denirdi. Bazı kibarlar, hep kalıplı dursun diye tablasına ferahî diye metal koyardı. Gençlere bahşiş verirken, ‘alın şu parayı da kundura boyatır, fes kalıplatırsınız’ denirdi. Fukara takımı, fesin kenarı kirlenip eskidikçe keser, kısala kısala Azizî fese dönerdi.

 Enver Bey ve ayyıldızlı fesi

Maldiv Prensi

Mısır Meliki Faruk

Fesi Türkleştirmek

Eskiden sokaklarda ‘Aydaaa, puskullar tereyaliiiim’ diye bağıran Yahudi çocukları vardı. Püskülü dolaşanlar, durup taratırdı.  Püskül de eskidikçe veya modaya göre değiştirilirdi. Çocuklar, birbirinin püskülünü çekiştirerek ‘püskül maçı’ yapardı. Tabii teli kalmamış püskülle eve gelince de binbir azar işitirdi. Ali Çamiç Ağa’nın

‘Bildim kötü alâmet

Püskülüm koptu festen

Bülbül misali şakıyan

Yârim kaçtı kafesten’

diye bir şarkısı vardır.

Fese, ulema takımı beyaz; halktan kimseler de çeşitli sarıklar sarardı. Sarıksız fese dal fes denirdi. Çocuk feslerine maşallah takılırdı. Ekzantrik işleriyle tanınan Enver Paşa, fese ay-yıldız koyma modasını başlattı. Kendince fesi ‘Türkleştirmiş’ oluyordu.

Asker sivil herkes fes giyerken, Enver Paşa Cihan harbi esnasında Askere de kabalak denen bir başlık giydirdi. Bu başlık, İngiliz sömürge subaylarının serpuşları gibi önü ve arkası siperlik gibi uzundu. Siperlikli serpuş o zaman küfr alameti olarak görüldüğünden, bununla reaksiyonu geçiştirmeyi umuyordu. Halk, bunları ecnebi asker zannedip korkardı.

Batı Trakya'da fes hala giyiliyor

Faslı bir genç 

Fesin ölümü

Ankara hareketi sırasında, İstanbul’u ve fese protesto edercesine kalpak modası yayıldı. Kemalistler, yaz-kış demeden kalpağı tercih ettiler. Kalpağı, iki sivri kenarı yana gelecek şekilde giyerlerdi. Yurt dışına gittikleri zaman da başlarına şapka geçirmekte beis görmezlerdi. Cumhuriyetin ilanından sonra, yeni hükümetin sempatizanları kalpağı da attılar. Zira kalpak, Bolşevikleri hatırlatan bir semboldü. Avrupa ile barıştıktan sonra, Ankara’nın Moskova’yla dostluğu eski havasını kaybetmişti.

İlericiler başı açık gezmeye, hatta şapka giymeye başladılar. Artık ilericiler başı açık gezmeye, hatta şapka giymeye başladılar. Başı açık gezmek bazı kesimlerde hoş görülür, hatta modernliğin alameti olarak tercih edilir olmuştu.

Halbuki eski terbiyede başı açık bulunmak en büyük hürmetsizlik kabul edilirdi. Sokağa çıkarken, ayrıca evde birisinin yanında ve yemekte baş mutlaka örtülü olur; başı açık ise, kınanırdı. Başkatip Halid Ziya, sıcak günlerde bile bendegandan biri içeri girdiğinde Sultan Reşad’ın hemen fesini başına geçirdiğini anlatır. Modernliğiyle tanınan Damat Ferid Paşa bile, makamında otururken içeri biri girerse, hemen fesini başına geçirir, ayrıca özür dilerdi. 

Karabekir, Ankara hareketinin başlarında Kemal Paşa’nın bu ananeye çok riayetkâr göründüğünü, kalpağını yemekte bile çıkarmadığını; kendisinin ise öteden beri kalpak aleyhinde bulunduğunu, kapalı yerlerde -Avrupalılar gibi- başı açık olmak lazım geldiğini söylediğini, yanlarına başı açık girdiğini anlatır. hatta bundan dolayı Kemal Paşa’nın “Karabekir’in kusuruna bakmayın, öteden beri başı açık yanımıza gelir” diye latife ettiğini anlatır. (Paşaların Kavgası, 106)

1925’de çıkarılan ve tarihte benzeri bulunmayan bir kanunla herkese şapka giyme mecburiyeti getirildi. Aksine davrananlara cezalar verildi. Ne gariptir ki, kanundan evvel şapka giydiği için bir gazeteciyi meclis merdivenlerinde, “Babandan böyle doğdun?” diyerek tokatlayan Kel Ali, bu sefer şapka giymeyenlere ceza veren mahkemenin reisi oldu.

Suriye, Irak, Filistin, Mısır, Batı Trakya, Makedonya, Bosna gibi Osmanlı Devleti’nden kopan memleketlerde fes hayatını sürdürdü. Fas, Tunus, Cezayir ve Libya zaten festen hiç vazgeçmedi. Buna rağmen dünyanın hemen her yerinde fes, Osmanlı’nın, hatta Türklüğün sembolü olarak görülmüştür. Batı Trakya’da hacdan gelenler mutlaka fes giyerler. Arap memleketlerinde fes, güzel Osmanlı günlerinin hazin bir hatırası olarak görülür.

Şapka giymeyenlere verilen ceza, 2015 senesinde HDP’li milletvekili Altan Tan’ın verdiği kanun teklifi ile kaldırıldı. Ancak fesi yasaklayan devrim kanunu hala anayasanın koruması altındadır.

Fes ve Endonezyalı çocuklar

Fesli Boşnak askerleri