KİM KİMİN ÖNÜNDE DURACAK?

Protokol, büyük devletler için mühim bir meseledir. Aynı zamanda memleket siyasetinin, başka bir tabirle demokrasinin ne ayarda olduğunun da aynasıdır.

Şimdilerde demokratikleşme faaliyetleri çerçevesinde devlet protokolü de elden geçiriliyor. Yüksek mahkeme reisleri, genelkurmaydan geride olmaya itiraz etmişler. Genelkurmay başkanının ön sıralarda bulunması demokratik bir memleket için oldukça şaşırtıcı bir şey. Genelkurmay başkanı kimdir? Ordunun kumandanı mı? Hayır. Ordunun kumandanı monarşilerde hükümdar; cumhuriyette cumhurreisidir.

Osmanlı Devletinin son zamanlarında bir Harbiye Nâzırı vardır. Bugünki Milli Savunma Bakanı’na muadildir.  Bu asker menşeli bile olsa, politik/bürokratik bir şahsiyettir. Askerî işlerden anlaması beklenmez. Bu işlere bakan bir yardımcısı/müşaviri vardır. Buna Erkân-ı Harbiye Reisi denir. Şimdi Genelkurmay Başkanı deniyor. Hatta II. Meşrutiyet devrinde Harbiye Nâzırı Enver paşa iken, Erkân-ı Harbiye Reisi Alman General von Shellendorf idi.

Görülüyor ki Osmanlılarda; modern demokrasilere uygun olarak genelkurmay başkanı milli savunma bakanına bağlı gerçek bir asker/teknokrattır. Harbiye Nâzırı hükümetin askerî siyasetini yürütür. Erkân-ı Harbiye Reisi, bizâtihi askerî işlerde nâzıra yardımcı olur. 12 Eylül darbecileri, ordu tahakkümünü ilânihaye sürdürmeyi hedefledikleri için genelkurmay başkanını, eş-başbakan gibi bir mevkiye getirmişler, protokolde de öne çekmişlerdir.

Erkân-Harbiye-i Umumiyye Reisi Fritz Bronsart von chellendorf, Harbiye Nâzırı Enver ve Suriye Vâlisi Cemal Paşalar ile

İngiltere’de Protokol Sıralaması

Şimdi müsaadeniz olursa, dünyanın en eski ve gelişmiş demokrasilerinden İngiltere’deki protokol sıralamasını takdim etmek istiyorum. Kumandanların protokoldeki yerine dikkatinizi çekerim.

1-Hükümdar, 2-Hükümdarın eşi, 3-Veliahd (Galler Prensi) ve eşi, 4-Hükümdarın yaş sırasıyla çocukları ve eşleri, 5-Hükümdarın yaş sırasıyla torunları ve eşleri, 6-Hükümdarın kardeş çocuk ve torunları ile eşleri, 7-Hükümdarın amca çocuk, torun ve eşleri, 8-Canterbury Başpiskoposu, 9-Lord of Chancellor (Lordlar Kamarası Başkanı), 10-York Başpiskoposu, 11-Başbakan, 12-Avam Kamarası Başkanı, 13-Mühr-i Hâs Lordu (hükümdar sekreteri), 14-Yabancı devletlerin Londra büyük elçileri, 15-Dükler, 16-Yabancı devletlerin Londra orta elçileri, 17-Markiler, 18-Düklerin büyük oğulları, 19-Kontlar, 20-Düklerin diğer oğulları, 21-Vikontlar, 22-Kontların büyük oğulları, 23-Markilerin diğer oğulları, 24-Piskoposlar,  25-Baronlar, 26-Lord of Chamberlain (hükümdar mabeyncisi), 27-Hükümdar Muhasebecisi, 28-İkinci mabeynci, 29-Bakanlar, 30-Vikontların büyük oğulları, 31-Kontların diğer oğulları, 32-Baronların büyük oğulları, 33-Dizbağı Nişanı şövalyeleri, 34-Meclis-i Hâs âzâları (hükümdar müşavirleri), 35-Chancellor of the Exchequer (maliye mahkemesi reisi), 36-Chancellor of the Duchy Lancaster (Lancaster Düklüğü şansölyesi), 36-Lord Chief Justice (Yargıtay ceza dairesi başkanı), 37-Master of the Rolls (Yargıtay hukuk dairesi başkanı), 38-President of the Family Division (Yargıtay aile dairesi başkanı), 39-müsteşarlar, 40-Lord Justices of Appeal (Yargıtay hâkimleri), 41-ağır ceza hâkimleri, 42-Vice Chancellor of County (kontluk şövalyeleri), 43-Palatine of Lancaster, 44-Vikontların diğer oğulları, 45-Baronların diğer oğulları, 46-İrsî olmayan lordların oğulları, 47-Baronetler, 48-Sir’ler (şövalyeler), 49-Grand Cross of the Bath nişanı şövalyeleri, 50-Order of Merit nişanı taşıyanlar, 51-Star of India nişanı şövalyeleri, 52-St. Michael ve St. George nişanı şövalyeleri, 53-Indian Empire nişanını grand commander rütbesinde taşıyanlar, 54-Royal Victorian nişanının büyük haç rütbesini taşıyan şövalyeler, 55-British Empire nişanını grand commander rütbesinde taşıyanlar, 56-Hanedan âzâlarının nedim ve nedimeleri ile refakatçileri, 57-Diğer bütün nişanların şövalye rütbesini taşıyanlar, 58-Rütbelerine göre diğer hâkimler, 59-Büyük asillerin nedim ve nedimeleri ile refakatçileri, 60-Baronetlerin büyük oğulları, 61-Şövalyelerin büyük oğulları, 62-Baronetlerin küçük oğulları, 64-Şövalyelerin küçük oğulları, 65-kara, deniz ve hava kuvvetleri kumandanları…

Büyük bir protokol imtihanı: Kraliçe Victoria'nın cenaze merâsiminde (1901)

Osmanlılarda Protokol Sıralaması

Osmanlı Devleti’nde protokole teşrifat adı verilir. En mühim hususlardan birisidir. Teşrifat hatası affedilmez. Her memur, evvelâ teşrifatı öğrenir. Zira Türk-İslâm töresinde büyüklere hürmet esastır.

Bütün devlet memurları mülkî, askerî ve ilmî rütbeler taşır. Protokoldeki sıralamaları da vazifelerine değil, rütbelerine göredir. Bâlâ, ûlâ, ûlâ sânisi, mütemâyiz, sâniye, sâlise, râbia, hâcegân bürokrasi memurlarının taşıdığı rütbelerdir.

Müşir (mareşal), birinci ferik (orgeneral), ferik (korgeneral), mirliva (tümgeneral), miralay (albay), kaymakam (yarbay), binbaşı, alay emini, kolağası (önyüzbaşı), yüzbaşı, mülâzımı evvel (üsteğmen), mülâzımı sâni (teğmen) askerî rütbelerdir. Rumeli beylerbeyi, sancakbeyi, mîrimîrân, mîrülümerâ, kapıcıbaşı gibi klasik devirde mevcut olan memuriyetler, Tanzimat’tan sonra bazı taşra ileri gelenlerine taltif için verilen rütbelere dönüşmüştür.

Şeyhülislâm, kazasker, İstanbul, Harameyn, Hamse, Mahrec, Kibar-ı Müderrisîn ve Müderris ise ilmiye rütbeleridir. Her rakamın karşısındaki mülkî, askerî ve ilmî rütbeler protokolde birbirinin dengidir. Rütbesi olmayan kimse yoktur. Meselâ patrik vezir rütbesindedir ve protokole bu rütbede iştirak eder. Başharemağası da böyledir. Harbiye ve Bahriye nâzırları sıradan birer bakan olarak kabinede yer alır.

Protokolün en mühim olduğu zaman: Klasik devirde bir bayram alayı

1-Padişah; 2-Veliahd ve şehzâdeler; 3-Sadrazam; 4-Şeyhülislam; 5-Klasik devirde Kırım Hanı, Erdel Kralı, Eflak-Boğdan Voyvodaları; 6-Vezirler (Bakanlar), Müşirler, Kazaskerler; 7-Bâlâ ve Birinci Ferik rütbeliler; 8-Ûlâ, Ferik, Rumeli Beylerbeyi ve İstanbul pâyeliler; 9-Ûlâ Sânisi, Mirlivâ, Mîrimîrân, Sancakbeyi ve Haremeyn rütbeliler; 10-Mütemâyiz, Miralay, Hamse rütbeleri; 11-Sâniye, Mîriümerâ, Kaymakam, Mahrec, Istabl-ı Âmire Rütbeleri; 12-Sâlise, Kapıcıbaşı, Binbaşı, Kibar-ı Müderrisîn, Alay Emini rütbeleri; 13-Râbia, Kolağası, Müderris rütbeleri; 14-Hâmise, Yüzbaşı, Hâcegân rütbeleri; 15-Mülâzım rütbesi; 16-Başçavuş rütbesi.

               Sultan Mecid devrinde bir bayram alayı