KONUŞAMAYAN ÇOCUKLARI GETİRİP SADRÂZÂMA OKUTURLARDI

İlk Osmanlı veziri Orhan Gâzi’nin kardeşi Alâaddin Paşa’dır. Vezirlere paşa denme âdeti de buradan gelir. Vezir, Arapça yük taşıyan mânâsındadır. Paşa ise, büyük ihtimalle başağa kelimesinden gelmedir. Sonradan diğer vezirlere üstünlüğünü tebârüz ettirmek maksadıyla vezirievvel veya veziriâzam denilmiş; XVI. asırdan sonra sadrâzâm tabiri kullanılmıştır. Padişahın mutlak vekili ve icrânın başıdır.

Ya mektepli, ya alaylı

Sadrâzâm, umumiyetle enderûndan yetişen, muayyen rütbeleri aşıp devlet hizmetinde liyâkat ve sadâkati ile temâyüz eden vezirlerden tayin olunur. Osmanlı bürokrasisinde yükselenler ya mekteplidir veya alaylıdır. Mektepliler de ya medreseden veya enderûndan yetişmedir. Ötekiler, ya bürokrasi kalemlerine şâkird (kâtip çırağı) olarak girip liyakatiyle yükselenlerdir veya bunun dışında kalan devlet memurlarından, meselâ saray ağalarından sivrilenlerdir.

İlk vezirler ekseriya Anadolu Türklerindendir. Sultan Fâtih devrinden itibaren pençik (esir) veya devşirme asıllı olup Enderûn-ı Hümâyun’da (saray akademisinde) yetişmiş kimseler vezirlik makamına getirildi.  Padişah, hânedanın yanında, başka güçlü âilelerin ve bir aristokrasi sınıfının doğmasını istememiştir. Hatta bu vezirler saraya dâmâd yapılarak, aralarında akrabalık kurmak suretiyle bir güç odağı olmalarının önüne geçilmeye çalışılmıştır.

Hıristiyan asilzâdelerinden de ihtidâ ederek Osmanlı hizmetine geçen çok devlet adamı vardır. İçlerinden Mahmud Paşa, Hersekzâde Ahmed Paşa, Dukakinzâde Ahmed Paşa gibi sadrâzâmlar çıkmıştır. Bunlardan birincisi Bizans, ikincisi Hersek, üçüncüsü Arnavud kral âilesinden birer prens idi.

Mühr kimdeyse sadrâzâm odur

Sadrâzâm, padişahın mührünü tevdi etmesiyle tayin olunur. Padişaha ait bütün salâhiyetleri kullanabilir. İcraatı, padişah fermânıyla ilân edilir. Ancak mühim meseleleri ve tayinleri telhis (üst yazı) şeklinde padişaha arzedip tasvibini alır. Padişahın doğrudan tayin ettiği kimseleri azledemez.

Akçeli işlerde defterdara danışması mecburîdir. Vezirler de dâhil her türlü devlet memurunu sadrâzâm tayin eder. Yalnızca ilmiyye sınıfının tayinlerini şeyhülislâm yapar; sadrâzâm da bunu padişaha arzeder. Seferde salâhiyetleri daha geniştir. Padişah gibi fermân neşredebilir.

Mühr-i hümâyunun geri istenmesi de azil mânâsına gelir. Sadrâzâm, mührü yanından ayırmaz. Hatta Âli Paşa’nın hamama bile mühr ile girdiği meşhurdur.

Padişah, icraatında sadrâzâma müdahale etmez. Tasvip etmiyorsa, azledip yerine başkasını getirebilir. Kanunî Sultan Süleyman, ava gittiği Kâğıthâne’de eski bir suyoluna rastlamış; bunun tamir edilip şehre su getirilmesi için Nikola adında bir Rum mimar ile anlaşıp kendisiyle birkaç defa görüşmüştü. Bunu işiten Sadrâzâm Rüstem Paşa mimarı hapsetti. Padişah, sebebini sadrâzâma sorduğunda, kendisinin haberi olmadan padişahla görüşerek devlet hazînesine önceden planlanmamış bir masraf açtığı için hapsedildiğini söyledi. Bir başka deyişle kendi işine müdahale etmesinden dolayı padişaha serzenişte bulundu.

Aynı padişah, Trablusgarb fâtihi Turgut Reis’e kaptan-ı deryâlık ve Cezâyir Beylerbeyiliği verilmesini istediği halde, rütbesinin bu terfiye müsait olmadığı gerekçesiyle Sadrâzâm Rüstem Paşa tayini yapmadı. Turgut Reis yıllar sonra Trablusgarb Beylerbeyi oldu, ama kaptan-ı deryâlığa ömrü yetmedi.

1586’da Mesih Mehmed Paşa, reisülküttâbın değiştirilmesi hakkındaki tezkiresini Sultan III. Murad’ın reddetmesi üzerine “Sözü geçmeyen vezirlerden olma kabahatini işleyemem” diyerek istifa etmişti. Koçi Bey, sadrâzâmın işinde müstakil olması gerektiğini vurgular. Böyle başbakanlara İngiltere’de bile ancak XIX. asır başlarında rastlanır.

7/24 mesai

Sadrâzâm, Divan-ı Hümâyun toplantılarına riyâset eder. Salı ve Perşembe dışında her gün öğleden sonra kendi konağında divan kurup vazife sahasına giren işleri müzâkere eder. Buna İkindi Divanı denir. Kabine zamanla böyle teşekkül etmiştir.

Cuma günü kazaskerlerle ve Çarşamba günü de İstanbul (Suriçi, Galata, Üsküdar ve Eyüb) kâdıları ile toplantı yapar. Sadrâzâmın huzurunda yapıldığı için bunlara Huzur Mürâfaası denir. Cuma Divanı’nda, kâdıların verdiği kararlar kontrol edilir. Burası bir nevi temyiz mahkemesidir. Belediye meclisi hüviyetindeki Çarşamba Divanı’nda ise İstanbul’un meseleleri görüşülür. Toplantıdan sonra kol gezilerek çarşı teftiş olunur. İstanbul’un vâlisi yoktur. İstanbul kâdısı aynı zamanda belediye reisidir.

Sadrâzâmın kapı halkının (maiyetinin) başındaki kâhya bey, 1835’de Dâhiliye Nâzırı (İçişleri Bakanı) adını aldı. Sadrâzâm sefere çıktığında yerine sadâret kaymakamı vekâlet eder. Bugünki başbakanlık müsteşarının yerindedir. Sadrâzâmın kendisiyle gelip giden kapı halkından başka, Bâbıâli’de sayısı 300’ü aşkın memur çalışır. Her biri işinde fevkalâde mahirdir.

Nimet külfet karşılığıdır!

Sadrâzâma mertebesiyle mütenâsip bir gelir tahsis edilir. Güzel giyinişi, konuşması, yaşantısıyla, gelişmiş estetik zevkiyle bir Osmanlı eliti olması beklenir. Halkın, konuşmayan çocukları sadrâzâma getirip okutma âdeti, devletin sonuna kadar sürmüştür.

Padişahtan sonra devletin bir numaralı şahsiyetidir. Bir sözü veya işi mühim bir icraat sayılır. En ufak bir hatası, devlet ve millet bakımından çok ağır neticeler doğurur. Hatta hayatına bile mâl olabilir. Harb meydanından çok (7), siyaset meydanında (17) hayatını kaybeden vardır.

Tarih boyunca 217 sadrâzâm gelmiş; 292 defa sadrâzâm tayini yapılmıştır.  En uzun sadrâzâmlık rekoru 22 seneyle Çandarlı Halil Paşa'dadır (1364-1387). Zurnazen Mustafa Paşa ise mührü 4 saat taşıyabilmiştir (1656). Mütercim Rüşdü Paşa 4 padişaha sadrâzâmlık yapmış; Said Paşa, 9 defa bu makama getirilmiştir.

Sadrâzâmlar önceleri kendi konaklarında vazife yapardı. 1656’da Sadrâzam Derviş Paşa’ya, yerinde bugün İstanbul Vâliliği’nin bulunduğu konak, alt katı ofis ve üst katı mesken olarak tahsis edildi. Artık burası sadrâzâmlığın resmî merkezi oldu. Vezirkapısı, Paşakapısı, Bâb-ı Âsâfî ve nihayet Sultan II. Mahmud zamanında Bâbıâli (Yüce Kapı) denilen bu konağa, Avrupalılar Suplime Porte adını vermiş ve bununla Osmanlı hükûmetini kasdetmiştir.