BEYNELMİLEL BİR MARŞ

İstiklâl Marşı ne mektepte, ne askerlikte, ne maçlarda, ne solo ve ne de koro olarak rahatça söylenebilmektedir. Peki bu beste ile güfte arasındaki ahenksizlik nereden gelir?




Mehmed Âkif’in güftesinin 1921 senesinde millî marş olarak kabulünden sonra sıra besteye geldi. Mustafa Kemal Paşa, güftenin ilk iki kıtasının bestede çalınmasını istedi. Meşhur bestekârlardan gelen 55 kadar beste değerlendirmeye alındı ise de bir karara varılamadı. Ahmed Yekta Bey’in bestesi Edirne; İsmail Zühdü Bey’inki İzmir ve Eskişehir; Mehmed Zâti Bey’inki İstanbul ve Ali Rıfat Bey’inki de Kadıköy tarafında çalınır oldu.

Evsafı haiz marş hangisi?

Maarif Vekâleti’nin vazifelendirdiği Musiki Encümeni, 1923 senesinde Ali Rıfat (Çağatay) Bey’in Acemaşirân makamındaki bestesini “millî marşların tanziminde nazar-ı dikkate alınması lâzım gelen vasıfları hâiz” buldu. Beste bütün mektep ve askerî birliklere tamim edildi. Gramofona okundu. Mamafih marş bir türlü halka mâl olamadı. İnsanlar milli marşın ne demek olduğundan haberdar değildi. Toplu yerlerde okunduğunda birisi ikaz etmedikçe kimse ayağa bile kalkmıyordu. Aka Gündüz’ün basit bir kahramanlık türküsü olarak vasıflandırdığı marş, alaturka musikinin izlerini taşıdığı için de bazı kesimleri memnun edememişti. Marşın güftesi bile hâlâ münakaşa mevzuu idi.

Bütün bu münakaşalar 1930 senesinde Osman Zeki (Üngör) Bey’in bestesinin millî marş olarak kabulüyle neticelendi. Zeki Bey’in şefliğini yaptığı Sultan Vahideddin’e bağlı Mızıka-ı Hümâyun, Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adıyla Ankara’ya taşınmıştı. Zeki Bey müsabaka müddeti geçmiş olmasına rağmen yaptığı besteyi bir baloda reisicumhura dinletip aferin aldı. Zeki Bey bunu İzmir’e giren Türk atlılarının nal seslerinden ilham alarak bestelediğini söylerdi. Batı formundaki bestenin orkestrasyonunu Ermeni Edgar Manas yapmıştı.

Larda yüzen alsancak

Münakaşalar bununla bitmedi. Besteyi çok ölgün bulup cenaze marşına benzeterek “Dört nala atlılar nerede?” diye soranlara Zeki Bey şöyle cevap verdi: “Eseri orkestra ile plağa aldığımız zaman teknisyenler bunun çok süratli olduğunu söyleyip, bu sebeple plağın aynı yüzüne bir başka marş daha çalmamızı istediler. Kabul edemezdim. Aklıma bir şey geldi: ‘Marşı biraz ağır çalalım, böylece plak dolar. Sonra çalınırken gramofon biraz hızlıya ayarlanır, olur biter’ dedim. Bu fikir pek münasip görüldü ve dediğim gibi yapıldı. Fakat bilahare böyle bir fikir vermekle hata ettiğimi anladım. Çünkü marş çalınırken gramofonun hızlıya ayarlanması icab ettiğini kim bilebilirdi?”

İstiklâl Marşı ne mektepte, ne askerlikte, ne maçlarda, ne solo ve ne de koro olarak rahatça söylenebildi. Müzik tahsili yapanlar bile bunda çok zorlandı; okumak adeta işkence oldu. Peki bu prozodi bozukluğu, yani beste ile güfte arasındaki ahenksizlik nereden geliyor? Öncelikle bu marş, bu güfte için bestelenmemiştir. Üstelik geniş bir ses aralığı vardır. Güfte, uzun mısralarıyla bir marş güftesi hiç değildir. Ancak alaturka yürük semailere belki yakışacak bir güftedir. Ali Rıfat Bey’in bestesi alaturka motifler taşıdığı için, prozodisi çok daha iyidir. Zeki Bey, Türk müziği bestekârı değildir. Marşın Türkçe konuşur gibi okunması gerekirken, heceler yerini bulmadığı gibi, kelimeler ortadan bölünmekte ve nefes de yetmemektedir. Milletin millî marşını “kemal-i zevk ve şevk ile” okuyamaması üzücüdür. Halbuki meselâ İngiliz millî marşının mısraları kısa ve besteye uygundur. Bir ara bu sebeple istiklâl marşı bestesinin değiştirilmesi gündeme gelmiş; ancak anayasanın değiştirilemez maddeler arasına sokulduğu için herkes geri durmuştur.

Bursa milletvekili Dr. Osman Şevki (Uludağ) Zeki Bey’in bestesinin o zamanlar pek moda olan Carmen Silva adlı valsten adapte edildiğini ilk defa meclis kürsüsünden dile getirdi. İyi viyolonsel çalan birinin, iyi bir bestekâr sayılamayacağını; üstelik reisicumhura yakınlığını kullanarak Ali Rıfat Bey’in bestesini yasaklattığını söyledi. Tuna Dalgaları valsiyle de tanınan Rus bestekâr İvanovici’nin Carmen Silva valsi de İtalyan Bellini’nin La Sonnambula (Uyurgezer Kız) operasındaki bir aryadan ilhamla yazılmıştı. Zeki Bey bu hususta suskun kaldı. Batı müziğine vâkıf olanlardan istiklâl marşını dinleyenler, bu iki besteyi hatırlayıp muhtemelen bıyık altından gülmektedir.

Bir tek o mu?

Mamafih bu ilk intihal marş değildir. 1938’de kanunen Gençlik Marşı olarak ilan edilen Dağ başını duman almış da Tre Trallade Jäntor (Şakıyan Üç Genç Kız) adındaki hafif bir İsveç şarkısının Türkçe söz yazılmış hâlidir. Selim Sırrı (Tarcan) bir İsveç seyahatinde işitmiş; Ali Ulvi (Elöve) Bey’e sözlerini yazdırmıştı.

28 Şubat’tan sonra kendilerini yurtsever olarak gören bir zümre, İstiklâl Marşı'nı söylemeyi beceremedikleri için, güftesi 1930’ların Alman/İtalyan ideolojilerden etkilenen 10. Yıl Marşı’na rağbet etti. Lüküs Hayat operetiyle tanınan Cemal Reşit Rey’in bestesi bu marş da orijinal değildi. Rousseau’nun 1752 senesinde Kral XV. Louis huzurunda sahnelenen Le Devin du Village (Köy Büyücüsü) adlı operasındaki “J’ai perdu tout mon bonheur/J’ai perdu mon serviteur” (Bütün saadetimi kaybettim/Hizmetçimi kaybettim) diye başlayan aryasından alınmıştı. Cemal Reşit, müzik tahsilini Paris’te görmüştü. 

Ankaranın Taşına Bak diye meşhur şarkı/marş, Hasan Zirek’in Ey Niştiman isimli bestesinden adapte edilmiştir. Bu marş 1946’da Mustafa Barzani’nin başında bulunduğu kısa ömürlü Mahabad Kürt Cumhuriyeti için bestelenmiştir. Zap Suyu Derin Akar, Esmerim, Bitlisin Önünde Bağlar gibi sonradan Türkçe sözler yazılan Kürtçe türküler yanında, dikkate değer bir adaptasyondur. Sadece bu kadar mı? Bir zamanlar herkesin coşkuyla dinlediği Memleketim şarkısı bir hahamın aşkını anlatan Rebe Elimelekh adlı bir Yahudi şarkısından; Çırpınırdı Karadeniz ise Sayat Nova adında XVIII. asır Ermeni bestekârının Kamança isimli şarkısından alınmadır. Müzik böyle beynelmilel bir şey işte...