AVRUPA ÇEKİ VE HAVALEYİ MÜSLÜMANLARDAN ÖĞRENDİ

Müslümanlarla temas sayesinde Ortaçağ, Avrupa için bir aydınlama devri oldu. Bir yandan Haçlı seferleri, öte yandan Endülüs ve Sicilya vasıtasıyla Müslümanlara ait ince kültür unsurları Avrupa’ya geçti ve silinmez izler bıraktı.

Endülüs’teki üniversitelerde yüzlerce Avrupalı talebe okumaktaydı. Papa II. Silvester bile Kurtuba’da okudu. Bunlar, Avrupa üniversitelerine model teşkil etmiştir.

Başta İtalyanlar olmak üzere Avrupalılar ticaretin inceliklerini Müslümanlardan öğrenmiş, bu arada pek çok müessese Garp hukukuna girmiştir. Mesela alacağın temliki (ciro), tamamen İslâm hukukuna has bir müessesedir.

Yazılı ödeme emrini ifade eden Arapça’daki "sakk" kelimesi, en geç XII. asırda “çek” şeklinde Avrupa hukukuna girmiştir.

Fiyat cetveli, gümrük vergisi manasındaki Arapça “ta‘rîf” kelimesi, aynı manada “tariffa” olarak Batı’ya geçmiştir. “Avallo”, Arapça “havale”den gelir. Bir borcu ödemesi için bir başkasına havale etmektir.

Papayı kızdıran kanun

Sicilya Müslümanların elinde kaldıktan sonra 1061’de Normanlar tarafından işgal edildi. Normanlar başta Müslümanlara müsamaha gösterdiler. Sonra Müslümanların ayaklanması sebebiyle sertleştilerse de adadaki İslâmî izleri silemediler.

Ortaçağ İtalyası’nda Sicilya Kralı (sonra Mukaddes Roma Germen İmparatoru) II. Friedrich (1194-1250) tarafından 1231’de hazırlanan Liber Augustalis (Melfi Kaideleri) adlı Latince kanunname mühimdir.

253 maddedir. 107 maddelik ilk kısım amme hukuku, 52 maddelik ikinci kısım muhakeme usulleri ve 94 maddelik son kısım feodal kaidelerle hususi hukuk ve ceza hukukunu ihtiva eder.

Liber Augustalis, sonraki altı asır boyunca Sicilya hukukunun temelini teşkil etmiş ve 1819’a kadar küçük değişikliklerle meriyette kalmıştır. Yazılı hukukun üstünlüğünü ifade eden bu kanun, modern bürokratik devletin de doğum vesikası sayılmıştır.

Sicilya’dan İngiltere’ye

Azalarını Kral ile Capua Piskoposu Giacomo Amalfitano ve Pier delle Vigne’nin teşkil ettiği encümen, aylar süren çalışma neticesinde kanunu tamamladı. Bu kanunda İslâm hukukundan da ilham alınmıştı.

Arapça bilen ve Haçlı seferi esnasında Filistin’deki Arap liderlerle yakın münasebet kuran Kral II. Friedrich’in Müslüman âlimlerden müşavirleri vardı. Bu sebeple kral ve piskopos papa tarafından azarlandı. Müslüman olmakla itham olundu, aforozla tehdit edildi.

İngiliz hukukuna, İslâm hukukunun tesiri umumiyetle Normanlar vasıtasıyla olmuştur. Sicilya hükümetinin ileri gelenlerinden olan ve Arapların Kâid Brun dediği Thomas Brown İngiltere’ye giderek Sicilya hukukunun burada tanıtılmasına vasıta teşkil etmiştir.(John A. Makdisi, The Islamic Origins of the Common Law; Gamal Moursi Badr, Islamıc Law-Its relation to Other Legal Systems)

İslâm hukukuna en yakın hukuk sistemi, Anglo-Sakson hukukudur. İngiltere Kralı VIII. Henry’nin de Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a bir heyet göndererek imparatorluk müesseselerini tetkik ettirdiğini tarihçi Fairfax Downey söylüyor.(The Grand-Turke-Suleyman the Magnificent)

7 kitap

İspanya’da 1265 senesinde Kral X. Alfonso’nun âbidevî kanunu Livro de las Legies (Los siete partidas = 7 Kitap) neşredildi. Bu kanun, Kilise ve Roma hukukuna dayanan bütün İspanyol hukuk prensiplerini bir araya getiren, yedi kitaptan (partida) müteşekkil, sistematik bir kanundur. Her kitap makalelere ayrılır. Tamamı 182 tane olan makalelerde 2802 kanun bulunmaktadır.

Kaynaklarının başında Roma hukuku, kilise hukuku, feodal hukuk ve İslâm hukuku gelmektedir. Zamanın Kastilyalı meşhur hukukçular heyetince hazırlanmıştır. Bizans imparatoru Justinianus’un VI. asırda hazırladığı Roma hukukuna dair Corpus Juris Civilis müstesna, modern zamana kadar Avrupa mevzuatının en geniş ve ansiklopedik parçası sayılır. İspanya müstemlekeleri Louisiana ve Latin Amerika’da XIX. asır başlarına kadar itibar görmüştür.

Bu sebeple X. Alfonso, Amerikan Kongresi’nde büstü bulunan 23 hukuk yapıcıdan birisidir. Kral, İşbiliye Sultanı başta olmak üzere Müslüman hükümdarlarla ahbaptı. Ülkesindeki Müslümanlara da toleranslı idi. Hatta bu sebeple Müslüman olduğu bile söylenir.

İspanya’da bugün bile hakimlere verilen alkalde ismi, “el-kadı”dan gelir.

Ombudsman

Ruslara yenildikten sonra Osmanlı topraklarına sığınan İsveç Kralı Demirbaş Karl 6 sene misafir kaldı (1709-1715). Şehirlerde halkın serbestçe müracaat edebildiği birer hukuk müşaviri olarak vazife yapan müftülerden ilham aldı. Kendi memleketine döndüğünde ombudsman adlı memuriyeti ihdas etti.(C. McKenna Lang, A Western King and an Ancient Notion: Reflections on the Origins of Ombudsing)

Fransız dokunuşu

Fransa, İslâm hukukunun en çok tesir ettiği ülkelerdendir. Fransa, asırlarca İslâm hukukunun hâkim olduğu Endülüs’e en yakın Avrupa ülkesiydi.

Endülüs’te adalet bakanı ve yüksek mahkeme reisi vazifesi yapan “Kâdîyyü’l-Cemâ‘a”yı numune aldı. “Le ministre juge” adını verdi. Bu yolla İslâm hukuku, Fransız idari yargısına tesir icra etmiş oldu.(Abdülhamid er-Rifâî, el-Kadâü’l-İdârî)

Fransa’da 1799 senesinde iktidara gelen Napoléon, ülkede hayli hukukî reforma imzasını atmıştır. Bu reformların başında Fransız Medeni Kanunu’nun (Code Civile) kabulü ve yeni adlî teşkilatın kurulması gelir.

Napoléon, Mısır’dayken, İslâm hukukuna dair eserlerin Fransızca’ya tercümesini emretmişti. İslâmiyet’e alakası o kadar dikkat çekmişti ki, müslüman olduğu bile iddia edilmişti.

Bu eserler Code Civile’nin hazırlanışında tesir icra etti.(Muhammed Hasen el-Hacevî, el-Fikru’s-Sâmî)Code Civile’in İslâm hukukuyla benzerlik ve irtibatına dair mukayeseli eserler bile kaleme alındı.(Cemaleddin, Mukayese-i Kavânîn-i Medeniyye - Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye- Fransa Kanun-ı Medenîsi)

Avrupalılar, “Kanununuz neyse bilelim” dediklerinde, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan sonra biraz da bu benzerlik sebebiyle “Code Civile’i iktibas edelim” diyenler oldu. 1869’da Mecelle’nin hazırlanması, bu ihtimali ortadan kaldırdı.

Fransız Medeni Kanunu’nun dünya hukuku üzerindeki büyük popularitesi sebebiyle Portekiz, İspanya, İtalya ve Latin Amerika gibi nice ülkenin medenî kanunlarına mehaz teşkil etmiş; İslâm hukuku dolaylı olarak bu hukuklara katkıda bulunmuştur.