ASIRLIK REKABET İSTANBUL’DA SONA MI ERDİ?

Önceleri küçük bir kasaba hüviyetindeki İstanbul, Hırıstiyanlığın ilk zamanlarında Antakya Patrikliği’nin Heraclia (Ereğli) metropolidliğine bağlı bir episkoposluk idi. 37 yılında Havârilerden Aziz Andreas tarafından kurulduğu rivâyet edilir. İstanbul Patrikliği, IV. asırda Roma İmparatoru I. Constantinus tarafından kuruldu. Dinî işlerin yürütülmesinde devletin muhatab aldığı yegâne merci idi.

EŞİTLER ARASINDA BİRİNCİ

“Tek kilise, tek devlet” prensibine uygun olarak zamanın imparatoru, 381 tarihli İstanbul Konsili‘nde, İstanbul Patrikliği’nin diğer beş patriklik ile eşit statüde bulunduğunu; hatta eşitler arasında birinci (primus inter pares) olduğunu ruhânîlere zorla kabul ettirdi. V. asırda İmparator Iustinianus, kilisenin dogmatik işlerini Kilise Pentarşisi denilen bu beş patriğin bir araya gelerek çözeceğini deklare ettirdi. XI. asırda Hıristiyanlığın Katolik ve Ortodoks diye bölünmesi ile Roma ve İstanbul kiliselerinin ayrılması üzerine, Bizans sınırları içindeki Antakya, Kudüs, İskenderiye ve Tûrisinâ patriklikleri idarî açıdan İstanbul’a bağlı kabul edildi.

İşte Fener Patrikhânesi’nin ekümeniklik, yani dünya Ortodoksları üzerindeki en yüksek ruhânî merci olma keyfiyeti bu tarihî hâdiselere dayanır. Bunu, İstanbul’un fethinden sonra Osmanlı hükûmeti kendi menfaati açısından faydalı görerek kabul etti. O zamanlar Ortodoksların haylisi Osmanlı vatandaşı idi. Ekümenik (veya ökümenik), cihanşümul, evrensel demektir ve Yunanca oikos (ev) kelimesinden gelir. Oikoumene, “üzerinde insan yaşayan her yer” demektir. Orta Çağda bütün Hıristiyan ruhânîlerinin katıldığı ve dinî işlerin görüşüldüğü konsillere (meclislere) de ekümenik konsil, diğerlerine mahallî konsil denirdi. İstanbul Patrikliği’nin ekümenik sıfatı, biraz da bütün Ortodoks Hıristiyanları birleştirme ülküsünü ifade eder. Benzer bir durum Roma’daki Papa için de sözkonusudur. Katolik de zaten üniversel demektir. Papa, dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun Katolik din adamlarının ve kiliselerinin en büyük âmiridir.

İSTANBUL’DAN KOPMALAR

Orta Çağ’da dinî hususlarda İstanbul, Roma, Antakya, İskenderiye ve Kudüs patrikleri söz sahibi idi. Doğu Roma İmparatorluğu’nun zayıflamasıyla XIII. asırda Ohri, İpek ve Tırnova‘daki Arnavut, Sırp, Makedon ve Bulgar patrikleri ile 1439’da Kiev, 1589’da da Moskova Patriği İstanbul’dan koptu. 1472’de son Bizans imparatorunun yeğeni ile evlenen Rus çarı III. İvan, kendisini Bizans tahtının vârisi olarak görürdü. Bundan sonraki çarlar da III. Doğu Roma’nın imparatorları sıfatıyla tayin ettikleri Moskova Patriği‘ni bütün Ortodoksların ruhânî lideri olarak lanse etmeye çalıştı. Rus dış politikası hep bu ülkü üzerine kuruldu. İstanbul Patrikliği bunu hiçbir zaman kabul etmedi ve ekümenik sıfatını vurguladı. Osmanlı hükûmeti de bunu destekledi. Daha VI. asırdaki Kadıköy Konsili sırasında, Kıbrıs Piskoposu otonomi elde etti. Gürcü Kilisesi de önceleri Antakya Patrikliği’ne bağlı iken; VII. asra doğru muhtariyet kazandı; XIII. asırda ise müstakil oldu. Rus işgalini müteakip 1801 yılından itibaren Moskova’ya bağlandı. [Ermenî, Süryânî, Marûnî ve Nastûrî kiliseleri Ortodoks değildir. Hepsinin dinî inançları farklıdır.]

Osmanlı hâkimiyetinden sonra Osmanlı ülkesindeki bütün Ortodoks kiliseleri, ayrıca İskenderiye, Kudüs, Antakya, İpek ve Ohri patrikleri de, idarî bakımdan milletbaşı denilen İstanbul’a bağlandı. [Tırnova patrikliği daha evvel lağvedilmişti.] Ruhânîlerin tayini, kilise işleri hep buradan yürütüldü. Böylece Rusya dışındaki bütün Ortodokslar yeniden İstanbul Patriği‘nin nüfuzu altına girmiş oldu. XIX. asırda Osmanlı ülkesinde dört patriklik (İstanbul, Kudüs, Antakya, İskenderiye), iki başpiskoposluk (Kıbrıs, Tûrisinâ), 33 piskoposluk, 96 metropolidlik mevcuttu. Osmanlı Devleti’nde öteden beri Rum milleti zimmîler arasında fiilen birinci sınıf kabul edilmekteyken, Yunan İsyanı sebebiyle bu mevkilerini kaybetti. Hatta bu isyanda ölen âsîler hakkında ruhânî âyin icrâ etmek talihsizliğinde bulunan zamanın Fener Patriği, Sultan II. Mahmud tarafından idam edildi. Rumlar, devlet kapısındaki işlerden, bilhassa çok mühim bir mevki olan resmî tercümanlıktan kovuldu. Yahûdî ve Ermenîler, Rumların önüne geçti.

SULTAN HAMİD’İN SİYASETİ

İstiklâl hareketlerinin ardından 1833’de Yunan, 1870’de Bulgar, 1879’da Sırp ve 1885’de Romen kiliseleri Fener Patrikhânesi‘nden ayrıldı. Çünkü Fener’e bağlı olmak, Osmanlı hükûmetine tâbi olmak demekti. Sultan II. Abdülhamid, Balkan halklarını karşı karşıya getiren bu keyfiyeti, devlet siyaseti bakımından daha elverişli buldu. İttihatçılar başa gelince, ilk iş olarak Balkan kiliselerini birleştiren bir kanunu kabul etti. Bu hâdise, Balkan devletlerinin ittifak ederek Osmanlı Devleti’ne saldırmasında ve Rumeli’nin kaybedildiği Balkan Harbleri‘nde mühim bir âmil oldu.

Anadolu’da yaşayan Ortodoks nüfusu çeşitli sebeplerle azaldı. Bugün Fener Patrikhânesi’nin Türkiye’deki ruhânî nüfuzu çok sınırlıdır. Ancak Türkiye’den başka, Aynaroz ve bazı Yunan Adaları ile Doğu Avrupa, Balkanlar ve Orta Doğu dışındaki bütün dünya Ortodokslarına şâmildir. Diğer otosefal kiliseler liderlerini kendileri seçer; bu seçimi Fener tanır. Fener kendisini bütün Ortodoks âleminin bir bakıma koordinatörü olarak vasıflandırır. Doksanlı yıllarda Arnavudluk ve Sırbistan kiliseleri sembolik de olsa tekrar Fener’e bağlandıklarını ilan etmişlerdir. Diğer kiliseler şimdilik müstakilliğini devam ettirmektedir. Bunlar, Fener Patrikhânesi’nin giderek tekrar siyasî ve dinî itibar kazanmaya başladığını göstermektedir. İstanbul’a en uzak duran Moskova Patrikliğidir.

RUSYA ENDİŞELİ

Balkanlarda Türkiye’nin nüfuzunu, oradaki halkların mezhebdaşı Rusya’nın nüfuzuna tercih eden Amerika ve Avrupa Birliği, Moskova Patriği’ne karşı Ekümenik Fener Patriği‘ni açıkça destekliyor. Bu da Rusya’yı endişelendiriyor. Yakında Estonya Fener’e bağlandı. Çarlığın zorla Moskova’ya bağladığı Ukrayna Kilisesi İstanbul’a bağlanmak istiyor. Ruhban Mektebi’nin açılması da, Türkiye’yi Ortodokslar açısından bir câzibe merkezi hâline getireceğe benziyor. Bütün bunlar Rusya’nın endişesini arttırıyor. İşte böyle bir zeminde Moskova Patriği İstanbul’a geldi. Bu patrik, öncekine göre İstanbul’a daha sıcak bakıyor. Hatta “İstanbul’un birinci olduğundan hiç şüphe etmedik” dedi. Amerika, Moskova’yı hizâya mı getirdi? Bu, Fener’in zaferi olarak vasıflandırılabilir mi? Nerede durmak Türkiye’nin menfaatine acaba?