AH ŞU DİYÂNET BÜTÇESİ!

İnsan haklarına riayet, herkesin din ve vicdan hürriyetine sahip olması, kimsenin ırkından dolayı ayıplanmaması, hatta mahallî dil ve örflerini yaşatabilmesi, Osmanlı Devleti’nin esas hususiyetlerindendi. Üstelik laik de değildi.

Karışma, koordine et!

İslâm-Osmanlı hukuku, hükümdara dini, vatanı ve milleti koruma vazifesini yüklemiştir. Osmanlı hükümdarları bu sebeple İslâm dininin öğrenilip tatbiki için elverişli zemin hazırlamışlardır. Osmanlı Devleti’nde devletin dinî vazifelerini yerine getirmekle şeyhülislâmlık meşgul olurdu. Müftü, kadı, müderris ve beratlı imam-hatiplerin tayini buradan yapılırdı.

Câmi, medrese gibi dinî müesseseleri devlet değil, şahıslar yapar; bunların maksatlarını gerçekleştirebilmesi için de gelir getiren vakıflar kurardı. İmam, hatip, müezzin, kayyım, müderris gibi vazifelilerin maaşı da vakıf bütçesinden karşılanırdı. İslamiyetin ilk zamanlarında imamlara maaş verilmez, bu iş fahri olarak yapılırdı. Zamanla bu işi devamlı gönüllü yapacak kimselerin kalmamasıyla cevaz verilmiştir. Vakıflardan, yahut şer'î olsun laik olsun devletten maaş alarak namaz kıldıran imama uymak caizdir.

Gayrimüslimlerin dinî hayatına ise devlet aslâ müdahale etmez; ancak gerektiğinde bunları desteklerdi. Osmanlı tarihinde, fakir düşen kiliselere devletin malî yardım yaptığına dair çok sayıda misal vardır.

Ankara Hükûmeti zamanında şeyhülislâmlığın işlerini Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti yürütür; kadı, müftü ve din adamı tayinlerini yapar; vakıfları idare ederdi. 1 Teşrinsâni (Kasım) 1922 tarihinde saltanatın kaldırılması üzerine Şeyhülislâmlık tarihe karıştı. Anayasada “Devletin dini, din-i İslâmdır” hükmü bulunduğu için Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti bu hususta tek salâhiyetli makam oldu.

 

Kapatma sebebi

Laik bir sistemde Diyânet İşleri Başkanlığı gibi bir müessesenin bulunması çok yadırganmış; hem dindar, hem de demokratik çevreler bunu kabullenmekte zorlanmıştır. Ancak bu tatbikatın kolayca tahmin edilebilecek sebepleri vardır. Öncelikle muhtemelen, devletin dinî hayata hizmet etme geleneğine alışkın bir cemiyette geçiş devresi öngörülmüştü. Ama daha çok, öteden beri devletin dinî esaslara göre yönetildiği bir inanç sistemine sahip Sünnî Müslümanları kontrol altında tutarak, bir tehdit unsuru olmasını engellemek isteniyordu. Gayrimüslimler, bu hususta daha serbestti.

Din adamlarının tayini, maaş ve zâtî işleri, hutbe ve vaazlar, din adamı yetiştirilmesi tamamıyla devlet tarafından yapılıyor; fetvâ işleri sadece ibâdetlerle sınırlandırılarak münhasıran Diyânet İşleri Başkanlığı’na veriliyordu. Artık hangi ilmî sıfat ve ehliyete sahip olursa olsun, kimse namaz kıldırmak, nikâh kıymak, dinî konularda konuşmak, vaaz, hutbe, ders ve fetvâ vermek hakkını hâiz değildi. Hatta Diyânet İşleri Başkanlığı’nın yapısı hakkında programına madde koymak, siyasî partiler kanununa göre bir kapatma sebebi sayıldı.

Diyanet teşkilat kanunu senelerce çıkarılmadı. Din hizmetlerine kadro, 1966'dan sonra verilmiştir. O zaman kadar mevcut az sayıda din adamına ya elden, ya düşük evkaf bütçesinden ya da halkın topladığı paralardan maaş verilmiştir.

Hâdisenin görünmeyen yüzü

Bugün, devletin, Sünnî Müslümanların dinî işlerine kendi ideolojisine göre tanzim etmesinden ziyade, bütçeden diyânet hizmetlerine aktarılan meblağ göze batmaktadır. Bazı Gayrimüslim, Ateist veya Alevî vatandaşlar, ödedikleri vergilerden Sünnî Müslümanların din işlerine para aktarılmasını istememekte; yahut kendilerine de böyle bir ödeme yapılmasını talep etmektedir. Bu sebeple birkaç senedir bilhassa Alevî cemiyetlerine örtülü ödenekten sus payı ödenmektedir.

Gerçekte laik bir devlet, bütün dinlere eşit mesafede olan, hiçbir dine müdahale etmeyen, insanların dinî hayatını düzenleme hevesinde olmayan, vatandaşlar arasında din hususunda ayırımcılık yapmayan devlettir. Ancak hâdisenin görünmeyen bir yüzü daha vardır. Osmanlı Devleti’ndeki câmilerde hizmet veren imam, müezzin, kayyım, müderris gibi hademe-i hayratın maaşlarının ve ayrıca bunların ısıtma, aydınlatma, temizleme ve tamirat masraflarının karşılanması için ev, dükkân, çiftlik gibi gelir getiren mülkler vakfedilmişti.

Cumhuriyetten sonra bu işlerden bazıları için diyânet bütçesi tahsis edildi. Bu vakıflardan satış veya gasp gibi sebeplerle gayri meşru biçimde istifadeden düşenler bir yana, kalanlardan elde edilen gelirler umumî bütçeye girmektedir. Meselâ Mısır Çarşısı, Yeni Câmi vakıflarından birisidir. Bugün geliri devlete aittir. Bu gelirler, rasyonel toplanacak olursa, diyânet işleri bütçesini fazlasıyla karşılayacak meblağdadır. Bunu hemen herkes gözden uzak tutmaktadır.

Câmi, Kur’an-ı kerim kursu, imam-hatib mektebi gibi dinî hizmet müesseseleri ise halk tarafından gönüllü olarak yaptırılmakta; buradaki vazifelilerin tayini ise, halkın değil, devletin arzusuyla olmaktadır. Şu halde, Müslümanların dinî işleri için bütçeden ayrılan para, halktan toplanan vergilerden değil, bir bakıma vaktiyle Müslümanların kurdukları vakıfların gelirlerinden karşılanmaktadır. Üstelik devlet din hizmetlilerine en düşük maaşı vermekte; rağbetten düşen din hizmetlerinin, kalitesi de düşmektedir. Sonra da din adamları alaya alınmaktadır. Milli Eğitim bütcesi, Diyanet bütçesinin 12 katıdır. Diyanet bütçesi sık sık dile getirilmesine rağmen kimse Milli Eğitim bütçesini dile getirmemektedir.

O halde umumî bütçe yerine yalnızca bu vakıfların gelirleri diyânet hizmetlerine aktarılsa, kimsenin söyleyecek şeyi kalmayacaktır. Devlet, maarif, sağlık, bayındırlık gibi cemiyetin belli kısmının ancak faydalanabildiği hizmetlere para aktarmaktadır. Meselâ devlet okullarından hiç faydalanmayan bir kimsenin vergilerinden, bu okullara para aktarılmaktadır. Halkın dinî ihtiyaçlarının karşılanması için bütçeden para ayrılmasına karşı çıkmak, tek taraflı bir bakış açısını yansıtıyor. Bu, laikliğe aykırı ise; dinî maksatlarla kurulan vakıfların başka cihetlere yönlendirilmesi de laikliğe aykırı olsa gerek.