KIZ KULESİ YAKUT KÜPE TAKINMIŞ

İstanbul’un üç kanadında üçer kulesi vardır ki, her biri şehrin silüetinde ehemmiyetli mevki alır. Biri Suriçi’nde Osmanlılardan kalma Bayezid, nam-ı diğer Serasker Kulesi, yangın için Sultan II. Mahmud tarafından yaptırılmıştır. Galata tarafındaki Galata Kulesi, Ceneviz yapısı bir gözetleme kulesidir.

Karşı yakadaki antik çağlardan kalma Kız Kulesi ise çok çeşitli maksatlar için kullanılmıştır. Adeta İstanbul’un sembolü olmuş; tablolara mevzu teşkil etmiştir. Eskiden şehre gelen kimse yoktu ki önünde resim çektirmesin ve kulenin fotoğrafı bulunan bir kartpostal alıp sevdiklerine göndermesin.

Marmara Denizi ile İstanbul Boğazı’nın buluştuğu yerde, Üsküdar sahiline takriben 200 metre mesafede su seviyesinde kayalık vardır. Üzerinde binlerce yıldır Kız Kulesi arz-ı endam eder. Tarihi ile efsaneler birbirine karışmış haldedir.

Efsaneden hakikate

İlk efsane Sestos’taki Afrodit Mabedi rahibesi Hera ile Abidoslu Leandros arasındaki aşka uzanır. Leandros her gece yüzerek kendisine ışık tutan kızın yanına gelir. Bir gece rüzgar feneri söndürür. Leandros boğulur. Aşıkının cesedini gören kız da kendisini suya atar.

Ovidius’un anlattığı bu hikaye aslında Çanakkale Boğazı’na aittir. Çünki antik çağda Sestos ile Abidos köyleri orada idi. Bu efsane 1845’lerde Fransız seyyahlarca Kız Kulesi’ne yakıştırılmıştır. Ama o kadar yayılmıştır ki, bilhassa Fransızlar arasında Kız Kulesi’nin yaygın adı Leandros Kulesi’dir. Kız Kulesi (The Maiden’s Tower) tabiri de yine bu efsaneyle irtibatlıdır.

Türk kültüründe ise kulenin buna benzer başka bir efsanesi vardır. Bir kâhin, hükümdarın gözünden kıskandığı kızını yılan sokacağı kehanetinde bulunur. Hükümdar kızı deniz ortasındaki kuleye yerleştirir. Ama bir gün üzüm zembili içine çöreklenmiş bir yılan kızı sokup öldürür.

Evliya Çelebi’ye sorarsanız, Üsküdar tekfuru, Seyyid Battal Gazi’den korumak için kızını buraya saklamış; ama bu yiğit cengâver, 700 adamıyla kuleden kızı da tekfurun hazinesini de kaçırmış.

Yanlış ata oynamak

İstanbul’un yerinde eskiden Bizantion adında bir Yunan sitesi vardı. Atina-Isparta harblerinde Isparta’yı tuttu. Ama ME 411’de Kyzicos muharebesinde Atina galip gelince, Kral Alkhibiades, Kız Kulesi’ne el koyup gümrük istasyonu yaptı.

Makedonya Kralı Filip, İstanbul’a taarruza geçtiğinde, Atinalılar şehri müdafaa için Hares adında amirali 40 gemiyle gönderdi. Hares’in yanındaki hanımı hastalanıp öldü. Onu Kız Kulesi’nin yerine gömdüler. Tepesinde (Boğaz’ın sembolü) sığır heykeli bulunan bir sütun dikip yanına da bir atrium (sunak) yaptılar. Buraya Damalis Kulesi dediler. Damalis, Antik Yunanca’da yavru inek demektir. Çocuk doğuran genç kadın için de kullanılır. Esasında anıt-kabir burada değil, Üsküdar sahilinde Paşalimanı’nda idi, ki eskiden Öküzlimanı denirdi.

Bizans İmparatoru Manuel Komnenos, XII. asırda biri Mengele Manastırı sahilinde (bugün Sarayburnu), diğeri de Üsküdar sahilindeki kayalık üzerine birer gözetleme kulesi yaptırdı. Arasına da büyük bir zincir gerdi ki harb esnasında her gemi Boğaz’a giremesin, giren de gümrük vergisi ödemeden kaçamasın. Aradaki mesafe çok fazla olduğu için zincir muhtemelen büyük sallara bağlıydı. Bu kulenin taşları deniz seviyesinde hâlâ mevcuttur.

Sultan ile İmparator

Osmanlı tarihinde Bizans ile münasebetler ekseri sulh, bazen harb, arada bir de şekerrenk idi. Saltanatı esasında sulh devrinin yaşandığı Sultan Orhan, imparatorun damadıydı. Kayınpederi Kantakuzenos ile görüşürken, Sultan, Salacak’ta; İmparator, Kız Kulesi’nde durur; arada haberciler kayıkla gidip gelirmiş. O zaman Üsküdar, Osmanlı toprağı idi.

Sultan Fatih şehri muhasara ettiğinde, Kız Kulesi’nde Gabriele Trevisano kumandasında bir venedik filosu mevzilenmişti. Şehir düşünce, Sultan buradaki kuleyi yıktırdı. Yerine üstü külahlı dört köşe kulesi ve surlarıyla müstahkem bir kalecik yaptırdı. Burada her sabah ve akşam mehter çalardı.

Evliya Çelebiye nazaran, kule karadan bir ok menzili mesafede, 4 köşe ve 80 sıra yüksekliğinde, 200 adım hacminde ve iki tarafa nazır demir kapılıydı. İçinde dizdarlarıyla 100 adet muhafız neferi, sahilde dizili 40 pare balyemez topu ve mükemmel bir cephanesi vardı.

Kızlarağası Kız Kulesi’nde

1509’daki zelzelede hasar gören kuleyi, Sultan Selim tamir ettirdi. Osmanlılar zamanında kule artık bir gümrük istasyonu olmaktan çıktı. 1721’den itibaren deniz feneri olarak sisli ve karanlık gecelerde akıntılı denizde seyreden denizcilere yol gösterirdi. Fırtınalı günlerde müşkül vaziyetteki teknelere çengel atarak akıntıya kapılmalarına mâni olunurdu. Merasimlerde buradan top atılırdı.

Bazen de muvakkat hapishane vazifesi görürdü. Sultan I. Mahmud, zekâ ve kabiliyeti sebebiyle evvelce itimat ettiği, ama sonra suistimallerini gördüğü Beşir Ağa’yı buraya sürdü, ardından da idam ettirdi. Kızlarağası’nın Kız Kulesi’nde idamı tarihin bir cilvesidir. Sultan III. Osman, kendisine kafa tuttuğunu düşündüğü Hekimoğlu Ali Paşa’yı kuleye sürmüş, Şehsuvar Valide Sultan’ın araya girmesiyle Paşa idamdan kurtulup Kıbrıs’a (bir adadan başkasına) gönderilmişti.

Lale Devri’nde kuvvetli bir rüzgâr, fenerin yağını tutuşturdu. Kule yandı. Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa tamir ettirdiği kuleye camlı bir köşk oturttu ve kubbesini de kurşunla kaplattı ki, ayrı bir zarafet katmıştır.

Dikkat, karantina!

Sultan II. Mahmud’un kuleye çok emeği geçmiştir. 1832’deki büyük bir tamirattan başka, üstüne kuleye asıl zarafetini veren dilimli bir barok kubbe ve bayrak direği oturtmuştur.

Kapı üstünde Sultan’ın tuğrası ve Hattat Rakım’ın yazdığı kitabe hâlâ mevcuttur. Bu devirde kule hem fener, hem de karantina istasyonu idi.

Muallim İsmail Hakkı Bey’in bu devirde kuleye yakılmış Nihavend bir şarkısı vardır:
Kız Kulesi yakut küpe takındı
Ne güzel yakıştı hele bakındı
Yanı başından akıyor akıntı
Edelim biz de bir iki çakıntı.

Kulede doğum

Cumhuriyet devrinde deniz feneri olarak kullanılan kule, 1944’te esaslı bir tamir gördü, ama bu devrede asli hüviyetinden epey uzaklaştı. İçi betonla kaplandı. Suya kaymaması için etrafı kayalarla çevrildi. Dışarıdan güzel görünen binanın içi hiç de iç açıcı değildi. Rutubet ve kasvetiyle tam bir mahpes manzarası arz ederdi.

1964’te Münakale Vekâleti’nden askeriyeye geçti. Sarnıç betonla örtüldü. 1982’den sonra Denizcilik İşletmeleri’nin gaz ve siyanür deposuydu. Bu çok kritik mevkinin böyle tehlikeli bir işe tahsisi akıl almaz bir şeydir.

Deniz fenerlerinde vazife yapanların hayatı çok alaka çekicidir. Kız Kulesi’ndekilerin hayatı daha da enteresandı. Boğaz’daki akıntı sebebiyle zaman zaman kuleye tekne yanaşamaz ve erzak getiremezdi. Bu günlerde geçen gemilerden torbayla ekmek atıldığını yıllar evvel kulede vazife yapan bir fenerci anlatmıştı. Hatta 1934’te bir fenercinin hanımı sancılanmış, fırtına sebebiyle hastaneye götürülemediği için kulede bir kız çocuğu doğurmuştu.

Hayret ve merak

Kule 1992’de tahliye edilerek harabiyete terk olundu. Şairler, şiir geceleri yapıp bu hale dikkat çektiler. 1999’da alelusul tamiratla kafe ve restorana dönüştürüldü.

Nihayet 2021’de restorasyona alındı. Orijinal hüviyetine dönüştürülmek gayesiyle sonradan yapılan bütün ilaveler sökülerek adeta bir iskelet haline getirildi. Bu hal, görenleri hayrete ve endişeye düşürdü. 11 Mayıs 2023’te restorasyon tamamlandı.

Mamafih restorasyonun sıhhati hâlâ münakaşa mevzuu olduğu gibi, kulenin ışıklandırılmasını da pavyon tarzı bulup beğenmeyenler çoktur.

Bu arada zemindeki mazgal delikleri ortaya çıktı. Bunların Boğaz’a bakanları dik, Sarayburnu’na bakanları ise 45 derecedir. Bu, hem top atışlarını kolaylaştırmak, hem de güneş ışığının vurmasını temin içindir.

Kulenin en güzel tarafı terasındaki 360 derecelik manzaradır. Hele güneş batarken ufkun seyrine doyum olmaz.