TOPAL OSMAN AĞA EFSANESİ

Topal Osman Ağa (1883/84-1923) kayıkçılıktan keresteciliğe terfi etmiş bir Giresunludur. Hayatının çeşitli safhalarından anlaşıldığına göre, aynı zamanda bir asker, bir maceracı ve adeta bir mafya lideridir. Ahmed Emin Yalman’a verdiği 19/II/1922 tarihinde Vakit gazetesinde neşredilen röportajdaki ifadesine göre, Balkan Harbi’ne gönüllü iştirak edip diz kapağından hafifçe yaralandı. Topal lakabı oradandır.

İttihatçı idi. Teşkilat-ı Mahsusa’ya katıldı. 1914 sonunda teşkilatın emriyle 100 çapulcu (başıbozuk gönüllü) topladı. Trabzon hapishanesini basarak ipten kazıktan kurtulmuş 150 kişiyi salıp bir çete kurdu. Zamanla yüzlerce kişiyi bulan bu çete, Ermeni ve Rum tehcirinde mühim rol oynadı. (Cemal Şener, Topal Osman Olayı, I)

1916’da Ruslara karşı muharebe eden orduya katıldı. Ancak firar edince Divan-ı Harb tarafından 50 sopa ile cezalandırıldı. Çürük raporu alıp memleketine döndü. (Arif Cemil, Teşkilat-ı Mahsusa)

Öyle bir tütsü ki

Giresun’a dönünce belediye reisliğine ilaveten (CHP’nin nüvesini teşkil eden) Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti reisliğine el koydu. Şehrin yegâne hâkimi oldu. Ankara, Pontus belasından kurtulmayı, “Siz hiç merak etmeyin. Rumlara öyle bir tütsü vereceğim ki, hepsi mağaralarda eşek arısı gibi boğulacak” diyen Ağa’nın tecrübeli ellerine bıraktı. (H. İ. Dinamo, Kutsal İsyan, II/364)

Böylece mıntıka Rumlardan temizlendi. Aslında bu, İttihatçıların ulus-devlet hülyasıyla 1913’te başlattığı temizliğin tamamlanmasından ibaretti. Çete müsademelerinde 1817 Türk’e mukabil, 11.118 Rum öldürüldü. Salnamelere göre 1914’te Ağa’nın faaliyet gösterdiği Trabzon, Kastamonu ve Sivas vilayetinde 450 bin Rum yaşıyordu. Bunlardan 86 bini Rusya’ya hicret etti. 322 bini 1924’te mübadele ile Yunanistan’a gitti. Geri kalan 40-50 bin Rum bu hengamede öldürüldü (Stefanos Yerasimos, Pontus Meselesi)

Rumları toplayıp vapur kazanlarına attırdığı veya sandallara doldurarak, denizde batırdığı; bunu yaparken de hatırı sayılır bir servet edindiği, kurbanlarının eline kazmayı verip ‘Burada bir çukur kaz!’ diye emrettiği, derinlik kıvamını bulunca, ‘Gir içine!’ diyerek kendi eliyle kazdığı mezara gömdüğü meşhurdur. (Falih Rıfkı, Çankaya).

Kara Zıpkalılar

1919’da Divan-ı Harb’de tehcir suçlusu olarak muhakeme edilmek üzere İstanbul’a getirilmesi istenince, Karahisar’da dağa çıktı. Sivas, Tokat ve Karahisar metropolitlerini tehdit ederek, kendisinden şikayetleri olmadığına dair İstanbul’a mektuplar yazdırdı. Topal Osman’ın çıkarttığı hadiseyi bastırmak vazifesiyle Samsun’a çıkan Mustafa Kemal Paşa Havza’da kendisiyle görüştü. Şaşılacak şey, Ağa, Paşa’nın emrine girdi. (Cemal Şener, Topal Osman Olayı, I)

Paşa, affı için İstanbul’a yazdı; İstanbul da Ağa’yı affetti. Gücü daha da arttı. Erzurum Kongresi’nde Paşa’ya muhalefet eden Giresun delegelerini şehirden çıkarttı. Ankara hükümeti kurulunca Paşa’ya telgraf çekip sadakatini bildirdi. Bu hareketi destekleyen bir gazete çıkarttı, başyazarı da kendisiydi.

Çok sayıda gönüllü topladı. “Aba, zıpka, başlık. Beş para harçlık. Ağa dayı beni de yaz!” darbımesel olmuştu. 1920 sonunda Kara Zıpkalılar diye bilinen adamlarıyla Ankara’ya geldi. Gönüllü Giresun Taburu’nu kurdu. Milis binbaşılığına tayin edildi.

Mart 1921’de padişah taraftarı Koçgiri ayaklanmasını bastırmak üzere 550 adamı ve 4 dağ topu ile Refahiye’ye gönderildi. Bu vesileyle Suşehri, Koyulhisar, Reşadiye, Niksar ve Erbaa Rumlarını da temize havale etti. (Ahmet Emin Yalman, Topal Osman’la Mülakat)

1921 ilkbaharında Samsun’a geçti. Burada padişah gibi mızıka eşliğinde Cuma selamlığına çıkardı. Adamları, eşkıya kovalayacak yerde, şehirde zevk ve safaya dalıp eşraftan kişileri fidye için dağa kaldırmaya başladı. Şikayetler üzerine Ankara’ya gelmesi emredildi. Ama “Mustafa Kemal değil, Allah emretse işim bitmeden gitmem” dedi. (Emrullah Nutku, Giresunlu Osman Ağa, Yakın Tarihimiz, III/85)

Emirler sıklaşınca, yaz başında Ankara’ya hareket etti. Yol boyunca muhaliflerinin bulunduğu köyleri yakarak Ankara’ya vardı. Buradan Sakarya cephesine intikal etti. (Giresunlu bir mahalli yazarın ortaya attığı cepheye 6 bin kişiyle gidip, 500 kişiyle döndüğü efsanesi doğru değildir. Sakarya’daki bütün şehitlerin sayısı 3282’dir. Bu bile Osman Ağa’nın nasıl bir efsaneye dönüştürüldüğünün delilidir.) Yarbaylığa terfi ettirildi. Tekrar Giresun’a döndü.

Bizi kurtarın

Bu kahramandan bizar olan kadirbilmez halk, bir yandan Trabzon valisine bir yandan Ankara’ya “Giresun'da adam öldüren, yol kesen, harç alan bir eşkıya türedi, bundan bizi kurtarın!” diye şikâyet telgrafı çekiyordu. Trabzon 3. Fırka kumandanı Rüştü Bey ve Lazistan Milletvekili Osman Bey, Ankara’ya şikâyet telgrafları gönderdi: “Bu cahil adamın şimdiye kadar Giresun’da yapmadığı rezalet kalmadı. Ahaliden aldığı yüz binlerce liranın hesabını kimse soramıyor. Şimdi eşkıyalığını Trabzon limanı içinde yapmaya başlıyor. Bu hâlin devamı pek çok çirkin hadiseye sebebiyet verecektir.” (Cemal Şener, Topal Osman Olayı, II)

Bunun üzerine Gazi, Giresun reji müdürü Nakiyüddin Efendi’den gizlice bir rapor istedi. 15/I/1922 tarihli bu rapor şöyledir: “Osman Ağa cahil bir adam olup, mazide bir hiç idi. İlk Balkan harbinde bir ayağının sakat kalması neticesi gördüğü iltifat ve yardımlardan başlayarak kahvecilik, balıkçılık yaparken, göz açıp kapayıncaya kadar kısa bir zamanda gasp vesilesiyle milyonerliğe çıktı. Memleketi terk eden Rumların müslüman halktan alacaklarını kendisi tahsil etti. Ödeyemeyenlerin bağ ve bahçelerini zaptetti. Garp cephesinde güya vatan hizmetiyle uğraşırken bile memleketi hâlâ pençesinde tutmak için her vasıtaya müracaat etti. Merhametsiz işlerden vazgeçmedi.

Ordudan aldığı buğdayları bir Rum’un üzerinde gösterip 100 bin liraya sahte senetle Giresun kumandanlığına sattı. Rumlardan gasp ettiği arazileri kendisi, ailesi ve adamları arasına pay etti. Koçgiri’de 60 bin lira değerinde koyun ve sığır gasp edip Giresun’a getirdi. Üstelik başkasının şehre kasaplık havyan sokmasını yasaklayarak büyük bir servet kazandı. Kardeşiyle tefecilik işine girdi; şehirde banka kurulmasını önledi. 30 bine mal olan kereste fabrikasını 3-5 kuruşa gasp etti...”

Gazi buna, “Osman Ağa hakkındaki şikayetlerden bittabi pek müteessir oldum. Bu hareketleri tasvip etmediğimi hatırlatmak isterim. Ancak şikayetnamenizde ‘kendi kendimizi müdafaa ederiz’ tarzındaki ifadeyi yersiz görmekteyim” diye cevap verdi. Bu yolda diğer resmi telgraflar üzerine Gazi, Ağa’ya, “Müfrezenizden bazılarının uygunsuz hallere müracaat ettiğinden şikâyet olunuyor. Buna katiyen ihtimal vermiyorum” şeklinde bir telgraf çekti. (Cemal Şener, Topal Osman Olayı, II)

Bu on parmağında on marifet bulunan kahramanın kırdığı ceviz bini aşınca, göz önünde tutulmak üzere adamlarıyla davet edildi. Böylece 1923 başında 3. defa Ankara’ya geldi ve fahri muhafız alayı kumandanı yapıldı. Ayrancı’daki Papazın Bağı ona tahsis edildi. Mecliste kendine mahsus yeri vardı. İstiklal Madalyası hamiliydi. Gazi’nin en güvendiği insanlardandı. İzmir’de Falih Rıfkı’ya, “Ah Mustafa Kemal Paşa o kadını [Halide Edip] bana verse de karşı koymak nedir, ona göstersem” demişti.

Bir taşla iki kuş

Mart 1923’te bir gün meclisteki amansız muhaliflerden Ali Şükrü Bey’in cesedi bulundu. Yapılan tahkikat neticesinde kendisini Topal Osman’ın boğarak öldürdüğü anlaşıldı. Kimine göre Ağa, Gazi’ye olan sadakatinin neticesinde bu cinayeti işlemişti. Meclisteki muhalifler, bu işi Gazi’den biliyor; “Katil Çankayada” başlıklı yazılar yazıyordu. Hükümet işin üzerine gidince, müşkül vaziyette kalan Gazi, Ağa’nın muavini yüzbaşı İsmail Hakkı Tekçe’den meselenin silahla hallini emretti. 1 Nisan gecesi Giresun muhafız alayı meclis kararıyla lağvedildi, Tekçe, muhafız alayı kumandanı yapıldı.

Karadeniz kıyılarının bu destan kahramanı, sonuna kadar Mustafa Kemal'e bağlı kalan, 150 kişilik çetesine Çankaya’da ve köşkle şehir arasındaki yolda nöbet bekleten Topal Osman Ağa, köşeye sıkıştığını anlayınca, akıl almaz bir şeye kalkıştı: Çankaya Köşkü’nü basmak. Gazi, Latife Hanımla beraber köşkten tahliye edilmişti.

2 Nisan’daki kanlı müsademe yarım saat sürdü. 12 adamı öldü. Muhafız kıtasından Binbaşı Fuat Bey, Ağa’yı kafasından birkaç kurşunla vurdu; öyle ki kafası koptu. Yüzü tanınmayacak hale geldi. Oracıkta gömülen cesedi, daha sonra meclis kararıyla çıkarılarak Ulus meydanında 3 gün ayağından asılı kaldı. Çetesi silahları alınarak cesedin önünden geçirilip memleketlerine gönderildi.

Falih Rıfkı der ki, “Topal Osman, Mustafa Kemal’in emriyle Çankaya sırtlarında vurulmuştur.” İsmet İnönü de, Rauf Orbay da, Tekçe de hatıralarında böyle anlatır. Ancak her şeyin en ince detayına kadar anlatıldığı Nutuk’ta ne Osman Ağa, ne de Ali Şükrü Bey’den bahis vardır. Bunun, Baba filmindeki çatışmalardan pek farkı yoktur. Eller kirlendiği zaman, kanlı eldivenleri atmak tabiidir. Meclis kâtibi Mahir İz’in tabiriyle “Bir taşla iki kuş vurulmuştur.” Bu vesileyle meclis dağıtılıp, Gazi’nin tabiriyle (İsmail Habip Sevük, Atatürk İçin, s. 53) “kız gibi meclis” kurulmuştur.

Kim sahip çıksın?

Suphi Nuri 4 Nisan 1923 tarihli İleri gazetesinde “Ölümünün Ardından Osman Ağa” serlevhalı yazısında diyor ki: “Trabzon Mebusu Osman Ağa katil idi. Bu Osman Ağa’yı bilmeyen yoktur. Tarih Osman Ağa’dan bahsederken tereddüt edecektir. Haddi-i zatında adi bir katil olan Osman Ağa istiklal ve istihlas harbimizde düşmanlarımızı şiddetle takib ve tenkil etti. Bu hareketiyle eski kabahatlerini af fettirmek, unutturmak tarafını iltizam etmek lazım gelir iken milli vazifelerinin ifasından sonra Osman Ağa yine adi katl ve cinayet yoluna sülûk etti. Hem de bu defa maateessüf gitti de bir mebus öldürdü. Ali Şükrü Bey cesaret-i medeniyenin bir timsali idi. Trabzon Mebusuna kıymakla Osman Ağa şahsi intikamlarına mağlup oldu.”

Ahmet Şükrü de 5 Nisan 1923 tarihli Vatan gazetesinde “Osman Ağa’nın Akibeti ve Ankara’daki Tesirat” serlevhalı yazısında şöyle diyor: “Osman’ın akıbeti Ankara muhitinde hüsn-i telakki edilmiş [iyi görülmüş] ve hükümet hak ve adalet namına gösterdiği faaliyetten dolayı tebrik edilmiştir. Şükrü Bey’in katlindeki avamil [sebepler] malum değildir. Osman Ağa tutulup isticvab edilemediği [sorguya çekilemediği] cihetle ağleb-i ihtimal [kuvvetle muhtemel] bu avamilin ne olduğu anlaşılamayacak. Meselenin tenvirine [aydınlanmasına]  hizmet edecek birçok şeyler bugün ölmüş bulunan iki vücud ile beraber ölmüş, gömülmüş bulunuyor.” Can alıcı nokta son cümlededir. Osman Ağa, mahkemeye çıkarılıp muhakeme edilmiş değildir. Çıkarılması zaten çok zordu. Çıkarılsaydı, konuşması hâlinde belki nice istenmeyen sırlar faş edilecekti.

Katil kim?

1-Topal Osman şahsi garezle öldürmüştür. Çünki Ali Şükrü, dostu ve Enver Paşa’nın yakın adamı Trabzonlu Yahya Kahya’nın katli işini soruşturuyordu. Kahya’yı Tekçe öldürmüş; iş Topal Osman’ın üzerinde kalmıştı. Resmi görüş budur. Halbuki eskiden beri ikisinin arası çok iyiydi. Ağa, Ankara’ya geldiğinde Ali Şükrü karşılamış, mecliste onu öve öve bitirememişti.

2-Topal Osman Gazi’ye sadakati sebebiyle öldürmüştür. Mahmut Goloğlu, Süleyman Beyoğlu bu kanaattedir.

3-Muhalefeti susturmak için Topal Osman’a öldürtülmüştür. Bu sebeple Osman Ağa infaz edilirken, gözü hep Gazi’yi aramıştır.  Rıza Nur, Mahir İz ve Trabzonluların fikri budur.

4-Bir başkası (mesela İsmail Hakkı Tekçe) öldürüp, suç Topal Osman’a atılmıştır. Giresunluların görüşü budur. Böyle bile olsa o devirde Gazi'den habersiz kuş uçmayacağı herkesin malumudur. Tekçe, kendi başına böyle bir iş yapmış olsaydı, bunun bedelini öderdi. Halbuki yükselmiştir.

Şurası bir hakikattir ki, bu sayede hem muhalefetten, hem de kendisine artık lüzum kalmayan Ağa’dan kurtulmak mümkün olmuştur. Mahir İz’in tabiriyle “Bir taşla iki kuş!”  Nitekim hadisenin faillerinden Mustafa Kaptan ile Muharrem Çavuş ile cezadan sıyırmış; iş Ağa’ya kalmıştır. Halbuki ortada cinayeti Ağa’nın işlediğine dair bir mahkeme kararı yoktur.. Bu sebeple Gazi kendisini hep zanlı diye anmış; ama öltdürülmesi emrini vermekte de tereddüt etmemiştir.

Cihan Harbi ve Anadolu harekâtı esnasındaki askeri muvaffakiyetleri, muhaliflerini veya zararlı/hain saydığı kimseleri sindirmekteki kabiliyetleri, Topal Osman Ağa’nın başında bir zafer halesi meydana getirmiştir. Bunları inkâr eden yoktur. Herkes kendisini bu cihetiyle tanıyıp anmaktadır. Bunun ötesindeki Ağa’yı kimse görememekte veya görmek istememektedir.

Bu hususta nispeten en mutedil bir çalışması bulunan Cemal Şener hülasaten der ki: “Sağ kesim, Mustafa Kemal uğruna Ali Şükrü’yü öldürdüğü için Topal Osman’ı sevmez. Merkez sol, [Gazi'nin zararlı bulup bizzat öldürttüğü biri olduğu için] Topal Osman’a açıkça sahip çıkamaz. Aşırı sol ise, Topal Osman’ı Mustafa Kemal’e yakınlığı ve Koçgiri’de Alevi Kürtlere yaptıkları gibi bazı faaliyetlerden dolayı sevmez. Topal Osman’a sahip çıkan tek kesim olarak Giresunlular kalmaktadır.”

Son zamanlarda Ağa'ya dair yazılan kitapların hemen tamamı kendisini temize çıkarmak gayesiyle kaleme alınmış ideolojik çalışmalardır. Ağa, hatasıyla sevabıyla tarihe mal olmuş bir şahsiyettir. Tarihi şahsiyetler hamasetin malzemesi olmamalıdır.

Heykel ve kahramanlık

1983’te Kenan Evren şehri ziyaretinde kendisinden övgüyle bahsetti. 1987’den itibaren milli bir kahramana dönüştürüldü. Sokaklara caddelere ismi verildi; her sene hakkında anma merasimleri tertiplendi. Giresun jandarma kumandanı Veli Küçük tarafından heykeli yaptırıldı.

Bugün Topal Osman, Giresun’da; Ali Şükrü de 1,5 saat mesafedeki Trabzon’da milli kahraman olarak tanınmaktadır. Osman Ağa hakkında azı ciddi onlarca kitap yazılmışken, Ali Şükrü hakkında elde sadece iki kitap vardır.

Sembol isim

Bundan sonra muhafız alayı yıllarca (Deli Halid Paşa’nın katli gibi) gayrı resmi gizli operasyonların merkezi; Osman Ağa da katili Tekçe ile beraber bunun sembol ismi olmuştur. Öyle ki sadakati Ağa’yı da geçen Tekçe, “Gazi’nin karakutusu” diye anılmıştır.

İnkılap tarihi kitapları bu hadiseleri sükût geçer. Bazılarına göre, “Milli Mücadele kahramanı” Osman Ağa, Ali Şükrü’nün katili değildir. “Gazi’nin etrafını saran hainlerin” komplosuna uğramıştır.

Topal Osman Ağa, Cumhuriyet tarihinin en sembolik şahsiyetlerinden biridir. Ankara hareketinin muvaffakiyete ulaşmasında başından beri en mühim rollerden birini oynamıştır. Onu tanımak, yakın tarihi anlamak, cumhuriyetin ne gibi şartlar altında kurulduğunu anlama fırsatını verir.