YAKIN TARİHİN ACI BİR SAYFASI: 150’LİKLER

Lozan’da umumi affı kabul eden Cumhuriyet hükümeti, Anadolu hareketine katılmayan 150 kişiyi bundan istisna ederek sürgüne gönderdi. Bu isimlerin tespitinden itibaren nice trajikomik hâdiseler yaşandı.
16 Kasım 2015 Pazartesi
16.11.2015

Fransız tarihinin iki figürü, dışişleri bakanı Talleyrand ve polis şefi Fouche, her devrin adamı tabirine yakışacak bir şekilde; krallık, ihtilâl, konsüllük, imparatorluk ve tekrar krallık devrinde vazife yapmışlardır. Ama herkes böyle değildir. Yeni kurulan her rejim, önceki devrin adamlarını acımasızca tasfiye eder.

   Çerkez Ethem ve avanesi iyi günlerinde

Bir kişi eksik

1919 Sivas Kongresi’nden sonra, Anadolu’da İstanbul’a paralel bir hükümet kurulmuş; 1920’de de parlamento, Ankara’da toplanmıştı. Anadolu’daki memurların kontrolü,  yavaş yavaş Ankara’ya geçti. Osmanlı hükümetinin gücü sadece İstanbul ve çevresine inhisar etti.

Padişah'a ve meşru hükümete sadakatten ayrılmayan, Ankara’yı metbu tanımayan, vergi vermek ve askere gitmek istemeyenlerin ayaklanmaları sebebiyle, 1919-1923 arasında memlekette bir iç savaş manzarası hâkimdi. Aldığı sert tedbirler ve diplomatik ataklarla, Ankara hükümeti, muhaliflerine boyun eğdirmiştir.

Milletlerarası arenada Ankara’nın diplomatik olarak tanındığı Lozan’da, umumi affa, yani önceki devrin hâdise ve şahsiyetlerini rahat bırakacağına söz veren Türk heyeti, 150 kişinin istisnasını istedi; müttefikler de kabul etti.

Daha evvel İstiklâl Mahkemeleri ve divan-ı harbler yahut kuva-yı milliye çeteleri vasıtasıyla çok sayıda rejim aleyhtarı zaten sindirilmişti. Bunlar, yeni ele geçen İstanbul’un muhalifleriydi. Bunlardan sonra muhalefete cür’et eden gazeteci ve hocalar da 1925-1931 arası tedip edilecektir. 26/XII/1923 ve 16/IV/1924 tarihinde iki umumi af kanunu çıkarıldı.

 

Sevr Heyeti. Soldan Rıza Tevfik, Ferid Paşa, Tevfik Paşa, Reşad Halis Paşa.

Lozan’a bağlı umumi aftan istisna edilen 150 rakamı, öylece akla gelen bir sayıydı. Emniyetin bulduğu 600 ismi, dâhiliye vekâleti 300’e; bunu da kabine yarıya indirdi. Liste, mecliste gizli celsede usulen müzakere olundu. Bazı isimler, ‘8 okka etle gezse, peşine takılacak kedi bulunmaz’ gibi rasyonel gerekçelerle itiraz alırken; bazısı için, ‘Saraya girmiş olmak’ bile yetiyordu. 

Hukuk profesörü mebus Yusuf Akçura, meselenin ehemmiyetine dikkat çekerek, listenin tesbitindeki kıstası sordu. Elle tutulur bir kıstas olmadığını öğrenince şaşırdı. İşi bu kadar ciddiye aldığını görenler, bıyık altından gülüyor; hatta açıkça alay ediyordu.

Bu arada dâhiliye vekili Ferid Bey, gazetelerde Ankara hareketine karşı olmakla suçlandı; listeye girmek korkusuyla istifa etti. Böylece ancak 149 isim bulunabildi. Kabineden gelen listenin aşağı-yukarı aynısıydı. Lozan’da gayrı ihtiyari 150 rakamı telaffuz edilmişti; sözden dönülemezdi. Son talihliyi de reisicumhur G. M. Kemal tesbit etti:  Köylü gazetesi sahibi Refet.


Avni Paşa ve ailesi Beyrut'ta

Böylece 150 kişi, 1 Haziran 1924 tarihli kararnâme ile sürgün edildi. Bunlar içinde gerçekten Ankara muhalifleri bulunduğu gibi, sayıyı doldurmak gayesiyle listeye alınanlar da vardır. Çoğu aldıkları terbiye icabı, meşru tanıdıkları idareye sadakatten başka günahı olmayan biçarelerdir. Sevr’i imzalayanlar sürülürken; Mondros’u imzalayan Rauf Orbay, Ankara’da itibarını sürdürmektedir.

Listede bir tane bile gayrı müslim yoktur. Zira rivayet odur ki, İsmet İnönü, Lozan’da Venizelos’a bu hususta şifahi olarak söz vermişti.

Bu 150 kişiyi, Sultan Vahîdeddin’in maiyeti (8), bakanlar (6), Ankara hareketini bastırmak için kurulan Kuvva-i İnzibatiye mensubu askerler (7), Sevr’i imzalayan heyet (3), bürokrat ve subaylar (32), önceleri iç isyanların bastırılmasında Ankara’ya sadıkane hizmet edip, sonra İsmet İnönü’nün emri altına girmediği için asi ilan edilen Çerkez Ethem avenesi (27), polisler (13), gazeteciler (13) ve köylüler (41) teşkil ediyordu. Kanun çıktığında bunlardan 60 tanesi Türkiye’deydi.

Son devrin en büyük âlimlerinden Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi, şair Rıza Tevfik, nesir edebiyatının gelmiş geçmiş en büyük temsilcisi Refik Hâlid Karay, saray muhabiri gazeteci Refi Cevat Ulunay, gazeteci yaver Tarık Mümtaz Göztepe, gazeteci Mevlanzâde Rıfat, çeteci Çerkez Ethem ile istihbaratçı Kuşçubaşı Eşref listedeki meşhur isimlerdir. Sürgünlerin ekserisi ailesini bırakıp, Köstence’ye, Batı Trakya’ya, Irak’a, Mısır’a, Beyrut’a veya Fransa’ya gitti.

Haysiyet meselesi

150’likler, servet sahibi bulunmadıkları ve memleketle haberleşmek de zor olduğu için sefalet içinde yaşadılar. Koskoca Osmanlı nâzırları, hocalar, paşalar, zâbitler, dilenci vaziyetine düştü. Bulundukları ülkelerin, Ankara ile arasını bozmak istemeyen hükümetleri de kendilerine hüsnü kabul göstermekten kaçındılar.

M. Kemal Paşa’yı Anadolu’ya gönderen başyaver Avni Paşa ile Ömer Yâver Paşa Beyrut’ta; adliye nâzırı Ali Rüştü Bey, Bosna’da; İzmir’in işgali sırasında kolordu kumandanı Ali Nâdir Paşa Mısır’da sefalet içinde öldü. Sivas Kongresi’ni basmakla vazifeli Harput vâlisi Ali Galib Bey, Köstence’de celeplik yaparken öldü.

Sonradan CHP’nin diyanet reisi yaptığı Şerefeddin Yaltkaya’nın 150’lik kardeşi Miralay Refik de listedeydi, ölümü Romanya'da bir akıl hastanesinde oldu; Hristiyan mezarlığına gömüldü. Rıza Tevfik, Amman’da müze müdürü idi. Refik Halid, Beyrut ve Haleb’de yazarlığa devam etti. ‘Gurbet Hikâyeleri’, bu devrin mahsulüdür.

Sürgünlerin 20’den fazlası Batı Trakya’da yerleşti. Bazısı muallimlik yaptı. Birkaçı gazete çıkararak siyasi ve dinî faaliyetlerini sürdürdü. Sabri Efendi, İskeçe’de çıkan Yarın gazetesinde yazı yazar; Ankara rejimini alabildiğince tenkit ederdi. Bunun üzerine 1927’de Venizelos ile Atatürk’ün anlaşması üzerine buradan da sınır dışı edildiler.

M. Kemal’i Anadolu’ya gönderenlerden dâhiliye nâzırı Mehmed Ali Bey, Paris’te La Republique Enchaine (Zincirli Cumhuriyet) adında Ankara’yı tenkit eden bir gazete neşretmiş; rivayete göre cumhuriyetin ilanının her yıldönümünde Atatürk’e hakaret telgrafı çekmiştir.

Refik Halid Bey

Mustafa Sabri Efendi Mısır'da.

 Sabri Efendi'nin İskeçe'de yazı yazdığı Yarın gazetesi. 

Bazı sürgünler ise af ümidi ile Ankara’yı öven yazılar yazmayı ihmal etmedi. Türkiye’de lehte ve aleyhte hayli görüşler çıkmasına rağmen, Celal Bayar hükümetinin çıkardığı 29 Haziran 1938 sayılı kanunla 150’likler affedildi.

Osmanlı hânedanının masum ferdleri, gurbet ellerde çürürken, bu karar şaşırtıcı oldu. Demek ki, bunlara nisbeten hânedan, yeni rejim için daha büyük bir tehlike olarak görülüyordu. İsmet İnönü ve ekibi, bu kanuna karşı çıktı ve müzakereye katılmadı. Kanuna göre affedilenler, hak etmiş olsa bile tekaüt maaşı alamayacak ve 8 sene memuriyete giremeyecekti.

Kanun çıktığında bunların yarısı hayattaydı. Bazısı döndü. Refik Halid, Refi Cevad bunlardandı. Mustafa Sabri gibi bazıları, vatanlarını bıraktıkları gibi göremeyecekleri gerekçesiyle dönmeyi reddetti. Amman’daki Çerkez Ethem de dönmedi. Miralay Sadık, dönüşünden iki saat sonra hastalanıp vefat etti.

Eyüp’teki Kaşgari Câmii’nin Fazlı Molla adında yaşlı bir müezzini vardı. Memlekete dönen 150'likleri karşılamak üzere limana gittiğini anlattıktan sonra, ‘Bu benim için bir vicdan borcudur. Ama aslına bakarsan hiç haysiyetleri yokmuş. Ben olsam dönmezdim” demişti.

 

Emniyet'in 150'likler albümü.


30 Haziran 1938 Son Posta gazetesi.

Sefaletin kucağına

Saltanatın kaldırılmasını müteakip, hânedana mensup şehzâde ve damatlardan, subay olanlar hiçbir gerekçe gösterilmeksizin ve tekaüt hakkı verilmeksizin askerlikten atıldı. Ardından Ankara hareketine iştirak etmeyen memurlar hakkında 26 Mayıs 1926’da bir de kanun çıkarıldı. İsmet İnönü hükümetinin hoşuna gitmeyen, mizaçlarına uygun olmayan ve aykırı harekette bulunmaları mümkün görülen bazı vatandaşları yıkmak için hazırlanmış şiddetli bir projeydi. Bunun karar mercii, heyet-i mahsus idi. Memurun ‘cevaz-ı istihdamı’ veya ‘men-i istihdamı’na burası karar veriyordu.

Böylece sudan sebeplerle ve şunun bunun ihbarı ve güya şahitlikleriyle nice memurlar, zâbitler işten atıldı. Çoğu, tekaüt hakkı bile almamıştı. Öte yandan kimse korkudan bunlara iş vermiyordu. Böylece hemen hepsi sefaletin kucağına itildi. Benzeri bir darbeyi de otonom olması beklenen Dârülfünûn (İstanbul Üniversitesi) yedi. İnkılâpların beklendiği gibi propagandasını yapmadığı için, bazıları dünya çapında çok sayıda kıymetli ilim adamı, üniversite hocası işten atıldı. Yerlerine, Nazilerden kaçan Yahudilerle, çoğu ihtisas ve tahsiline bile bakılmayan partililer getirildi.

150’likler Listesi:

Sultan Vahîdeddin’in Maiyeti:

Yaver-i Has Kiraz Hamdi

Hademe-i Hassa Kumandanı Zeki

Hazine-i Hassa Müfettişlerinden Kayserili Şaban Ağa

Tütüncübaşı Şükrü

Serkarin Yaver

Yaverandan Erkan-I Harp Miralay Tahir

Seryaver Avni

Eski Hazinei Hassa Müdürü Ve Defter-i Hakani Emini Refik

Kuvva-i İnzibatiyeye Dahil Hükümet Azaları:

Eski Şeyhülislam Mustafa Sabri

Eski Adliye Nazırı Ali Rüşdi

Eski Ziraat Ve Ticaret Nazırı (Artin) Cemal

Eski Bahriye Nazırı Cakacı Hamdi Paşa

Eski Maarif Nazırı Rumbeyoğlu Fahreddin

Eski Ziraat Ve Ticaret Nazırı Kızılhançerli Remzi

Sevr Muahedesini İmzalayan Heyet:

Eski Maarif Nazırı Hadi (Paşa)

Ayandan Şura-yı Devlet Eski Reisi Rıza Tevfik (Bölükbaşı)

Bern Eski Sefiri Reşat Halis

[Anadolu hareketini bastırmak üzere vazifelendirilen] Kuvva-i İnzibatiyeden

Kuvva-i İnzibatiye Başkumandanı Süleyman Şefik (Paşa)

Yaveri Süvari Yüzbaşısı Bulgar Namıyla Maruf Tahsin

Kuvva-i İnzibatiye Erkan-I Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik

Kuvva-i İnzibatiye Mitralyöz Kumandanı Ve Damat Feridin Yaveri Tarık Mümtaz

Kuvva-i İnzibatiye Kumandanlarından İzmir Kolordusu Kumandanı Ali Nadir (Paşa)

Kuvva-i İnzibatiye Mensuplarından Ve Nemrut Mustafa Divanı Harp Üyesi Kaymakam Fettah

Kuvva-i İnzibatiye Mensuplarından Çopur Hakkı

Mülkiye Ve Askeriyeden:

Eski Bursa Valisi Gümülcineli İsmail

Ayandan Konyalı Zeynelabidin

Eski Cebelibereket Mutasarrıfı Fanizade Mesut

Hürriyet Ve İ̇tilaf Fırkası Lideri Miralay Sadık

Eski Malatya Mutasarrıfı Bedirhani Halil Rahmi

Eski Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü

Eski Divan-ı Harp Reisi Nemrut Mustafa (Paşa)

Uşak Belediye Reisi Hulusi

Eski Adapazarı Kaymakamı Hain Mustafa

Tekirdağ Eski Müftüsü Hafız Ahmet

Eski Afyonkarahisar Mutasarrıfı Sabit

Gaziantep Mutasarrıflığında Bulunmuş Celal Kadri

Hürriyet ve İtilaf Katibi Umumisi Adanalı Zeynelabidin

Mülga Eski Evkaf Nazırı Ayandan Vasfi Hoca

Eski Harput Vali Vekili Ali Galib

Eski Bursa Müftüsü Ömer Fevzi

Eski İzmir Kadı Müşaviri Ahmed Asım

Eski İstanbul Muhafızı Nâtık

Eski Dahiliye Nazırı Ayandan Adil

Eski Dahiliye Nazırı Ayandan Mehmed Ali

Eski Edirne Valisi ve Şehremini Vekili Salim (Mirimiran)

Kütahya'da Yunanlılara Mutasarrıflık Eden Hoca Rasihzade İ̇brahim

Adana'da Vekillik Eden Abdurrahman

Eski Karahisarışarki Mebusu Ömer Fevzi

İşkenceci Namıyla Maruf Mülazim Adil

İşkenceci Namıyla Maruf Mülazim Refik

Eski Kırkağaç Kaymakamı Şerif

Çanakkale Eski Mutasarrıfı Mahmud Mahir

İstanbul Eski Merkez Kumandanı Emin

Kilis'te Kaymakamlık Eden Sadullah Sami

Dahiliye Nezareti Eski Dava Vekili ve Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri

Ethem Ve Çevresi:

Çerkez Ethem

Ethem'in Biraderi Reşid

Ethem'in Biraderi Tevfik

Kuşçubaşı Eşref

Kuşçubaşı Eşref'in Biraderi Hacı Sami

İ̇zmirli Eski Akhisar Kaymakamı Yüzbaşı Küçük Ethem

Düzceli Mehmet Oğlu Sami

Burhaniyeli Halil İbrahim

Susurluk'tan Demirkapılı Hacı Ahmed

[Ankara hareketini bastırmak için toplanan] Çerkez Kongresine Katılanlar:

Hendek Kazasının Sümbüllü Karyesinden Bağ Osman

Eski İzmir Mutasarrıfı İbrahim Hakkı

Beraev Sait

Berzek Tahir

Adapazarı'nın Harmantepe Karyesinden Maan Şirin

Söke Ereğlisi'nin Teke Karyesinden Koca Ömeroğlu Hüseyin

Adapazarı'nın Talustanbey Köyünden Bağ Kamil

Hamte Ahmed

Maan Ali

Kirmasti'nin Karaosman Karyesinden Harunreşid

Eskişehirli Hızır Hoca

Bigalı Nuri Bey Oğlu İsa

Adapazarı'nın Şahinbey Karyesinden Lampat Yakub

Gönen'in Bayramiç Karyesinden Kumpat Hafız Sait

İzmir'de Davavekili Said

Şamlı Ahmed Nuri

Polisler:

İstanbul Polis Eski Müdürü Tahsin

İstanbul Polis Eski Müdür Muavini Kemal

Emniyeti Umumiye Müdür Muavini İspartalı Kemal

İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Kısım Eski Başmemuru Hafız Said

İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Şube Eski Müdürü Şeref

Arnavutköy Merkez Eski Memuru Hacı Kemal

Şişli Komiseri Nedim

İzmir Merkez Memuru, Edirne Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuad

Adana'da Polis Memurluğu Eden Yolgeçenli Yusuf

Unkapanı Merkez Eski Memuru Sakallı Cemil

Büyükdere Merkez Eski Memuru Mazlum

Beyoğlu Eski İkinci Komiseri Fuad

Gazeteciler:

Serbesti Gazetesi Sahibi, Hürriyet Ve İtilaf Azasından Mevlanzade Rıfat

Türkçe İstanbul Gazetesi Sahibi Said Molla

İzmirde Müsavat Gazetesi Sahibi Ve Eski Muharriri, Darülhikmet Azası İzmirli Hafız İsmail

Aydede Gazetesi Sahibi Ve Posta Telgraf Eski Müdür-i Umumisi Refik Halid (Karay)

Bandırma Adalet Gazetesi Sahibi Bahriyeli Ali Kemal

Edirne'de Teemin Ve Elyevm, SelanikTe Hakikat Gazeteleri Sahibi Neyir Mustafa

Eski Köylü Gazetesi Muharriri Ferid

Alemdar Gazetesi Sahibi Refi Cevad (Ulunay)

Alemdar Gazetesi Sahibi Pehlivan Kadri

Adana'da Ferda Gazetesi Sahibi Fanizade Ali İlmi

Balıkesir'de İrşad Gazetesi Sahiplerinden Trabzonlu Ömer Fevzi

Halep'te Doğru Yol Gazetesi Sahibi Hasan Sadık

Köylü Gazetesi Sahip ve Müdürü İzmirli Refet

Diğer Kişiler:

Tarsuslu Kamil Paşazade Selami

Tarsuslu Kamil Paşazade Kemal

Süleymaniyeli Kürt Hakkı

Mustafa Sabri Hocanın Oğlu İbrahim Sabri

Fabrikatör Bursalı Cemil

İngiliz Casusu Meşhur Çerkez Ragıb

Fransız Zabitliği Yapan Haçinli Kazak Hasan

Eşkıya Reisi Süngülü Davud

Binbaşı Çerkez Bekir

Fabrikatör Bursalı Cemil'in Kayınbiraderi Necib

İzmir Eski Umur-i İslamiye Müfettişi Ahmed Hulusi

Uşak'ta Madanoğlu Mustafa

Gönen'in Tuzakçı Karyesinden Yusuf Oğlu Remzi

Gönen'in Bayramiç Karyesinden Hacı Kasım Oğlu Zühdü

Gönen'in Balcı Karyesinden Kocagözün Osman Oğlu Şakir

Gönen'in Muratlar Karyesinden Koç Mehmet Oğlu Koç Ali

Gönen'in Ayvacık Karyesinden Mehmed Oğlu Aziz

Gönen'in Keçeler Karyesinden Bağcılı Ahmed Oğlu Osman

Susurluk Yıldız Karyesinden Molla Süleyman Oğlu İzzet

Gönen'in Muratlar Karyesinden Hüseyin Oğlu Kazım

Gönen'in Balcı Karyesinden Bekir Oğlu Arap Mahmud

Gönen'in Rüstem Karyesinden Gardiyan Yusuf

Gönen'in Balcı Karyesinden Ömer Oğlu Eyüb

Gönen'in Keçeler Karyesinden Talustan Oğlu İbrahim Çavuş

Gönen'in Balcı Karyesinden Topallı Şerif Oğlu İbrahim

Gönen'in Keçeler Karyesinden Topal Ömer Oğlu İdris

Manyas'ın Bolcaağaç Karyesinden Kurhoğlu İsmail

Gönen'in Keçeler Karyesinden Muhtar Hacı Oğlu İshak

Marmara'nın Kayapınar Karyesinden Yusuf Oğlu İshak

Manyas'ın Kızlık Karyesinden Ali Bey Oğlu Sabit

Gönen'in Balcı Karyesinden Veli Oğlu Selim

Gönen'in Çerkez Mahallesinden Makinacı Mehmed Oğlu Osman

Manyas Değirmenboğazı Karyesinden Kadir Oğlu Kamil

Gönen'in Keçidere Karyesinden Hüseyin Oğlu Galib

Manyas Hacıyakup Karyesinden Çerkez Said Oğlu Salih

Manyas'ın Hacıyakup Karyesinden Maktul Şevketin Biraderi İsmail

Gönen'in Keçeler Karyesinden Abdullah Oğlu Deli Kasım

Gönen'in Çerkez Mahallesinden Hasan Onbaşı Oğlu Kemal

Manyas'ın Değirmenboğazı Karyesinden Kadir Oğlu Kamilin Biraderi Kazım Efe

Gönen'in Kızlık Karyesinden Pallaç Oğlu Kemal

Gönen'in Keçeler Karyesinden Tuğ Oğlu Mehmet